Quantcast
Channel: PADYA KINARAY-A – Balay Sugidanun
Viewing all 41 articles
Browse latest View live

Ang Mama kag Pape Hamel ni Elma Ayson-McKeown

$
0
0


Mabinuligon, mahigugmaun kag mayad nga persona sanda nga kaingud balay ko. Bag-uhan ako sa lugar nga puro mga Amerikano kag ako lang ang Pilipina nagsamo sa kommunidad kang Wales. Malaka ang panimalay, puro kakahuyan, taramnanan ang palibot kag marayo sa syudad. Malinong ang palibot kag kilala ka tanan ang kada tawo.

Ang Pamilya Hamel

Si Marjorie Addison Hamel kag Felix Wendell Hamel ang ngaran. Mama Marge kag Papa Felix ang tawag ko kananda nga darwa. Retired nurse si Mama kag si Papa isara ka soldado kang World War ll. May tatlo ka mga kabataan sanda: si Rocky, Lori kag Duane. Puro na may mga pamilya sanda kag rugya lang sa palibot ang darwa nga si Lori kag Duane sa kaingud balay ko man sanda. Ang sa marayu lang si Rocky nga naga-istar sa Bangor, Maine. Sanda may mga apo na. Ang kay Rocky Hamel mga kabataan ay tatlo na: si Ashley, Renae kag Briana. Ang kay Lori Blier may darwa nga bata sanda Heath kag Ilea tana kadya may bata nga apat run ka tuig kag amo dya ang una nga apo sa tuhod kang pamilya Hamel, si Wyatt Eco Blier. Ang kay Duane Richard Hamel may tatlo ka step sons: si Brandon, Michael kag Jacob Burnham.

Ang pamilya Hamel amo ang akun mga kapamilya rugya. Marapit gid sanda kanakun, sobra pa sa kadugo ko ukon sa mga in-laws ko. Tungod sanda ang sa marapit, sanda ang akun mga mata, alima kag kahig kay sanda amo ang pirme ko matawgan ukon idalaganan kon kinahanglan ko ang bulig. Pirme ko makaimaw kag makaistorya sanda. Tungod man kang akun nga sitwasyon sa lawas kag ang pangabuhi nga rayu sa akon gid nga mga pamilya. Sanda amo ang akun mga amigo kag amiga sa palibot. Ang kasimbahan Baptista amo man ang akun nga Kapamilya kang Dios.

Sa sulod ka 16 anyos nga rugya sa Andrews Road, nakilala ko man ang mga kapamilya ka Pamilya Hamel. Amo sanday Nanay ni Mama Marge ang tawag ko kana ay “GJ” short kang Grandma Jean. Si Jean Sinclair Addison ngaran na nga naga istar sa balay imaw nanda. Ang libayon na nga si Aunt Irvine may kapid na Irvin. Isara man ka retired nurse nga gaistar sa Plymouth, Massachusetts. Ang darwa nagtaliwan run man. Salamat nga may oportunidad ako nakilala kag nakaimaw sanda.

Ang Akon Madumduman

Si Papa Felix ang madumduman ko kang bag-o ko nagpakilala kana imaw na ang ayam na nga si Sheba. Ginpakilala na ako sa asawa na nga si Mama Marge. Kamayad nga tawo kag maistoryahun kanakun. Wara ra gaagtu sa simbahan kag iba ang ana pag intiende sa libro Biblia. Makayuhom man gid ako kana kon kami gaistoryahanay tungod sa akun pagtoo sa Mahal nga Makaako kag nagapamati man gid ria tana kanakun. Kuon ko pa gani indi tana magkataka sa akun pag-agto adlaw adlaw bisita kananda dara pagkaun nga naluto ko para sanda makatiraw ka Pinoy nga luto. Ay salamat naman hay nagustohan man gid nanda. Si Papa Felix makaun na tanan ang naluto ko pero si Mama Marge nadumduman ko ang indi na gusto kan-un ay ang atay ka baka hay wara tana gakaun ka atay. Ayti kon may family gathering, holidays kag birthdays dyan man kami nagasaulog imaw nanda.Gahimo gid ako ka lumpia, pancit, pandesal, puto kag iba pa nga pagkaun nga Pinoy. Halin kang primero hasta kadya nga tinuig wara nagahubas ang pagpanumdom kanamun dara ang bulig, regalo kag kon ano pa nga pamaagi makita ang bunga ka isara ka mabinuligon, mapinalangaaun nga mga persona ka Pamilya Hamel kanamun. Handa sanda magbulig kanakun kon kulang ako sa kuarta ukon sa pagkaun kag ukon sa mga bagay nga magamit sulod kag sagwa balay o sa garden kag iba pa.

Kang Nasapwan Ako

May natabo kanakun nga nalipong ako kag wara ako ti imaw kundi ang isara ka ayam nga ang tag-iya amo ang pamilya Blier. Kaimaw kag kasipal ko adlaw adlaw ang ayam ngaran na ay si Hero. Ako nasapwan ni Papa Felix nagahamyang wara ti animo sa likod balay. Gindara na ako sa ospital. Kon wara natungod sa ayam nga si Hero nga amo ra pirme gaagtu sa balay kaimaw ko sa guwa taramnanan magsipal kana kon ang mga bata sa eskuwelahan. Kang oras nga kato natabo si Hero kuno ang nag-agto sa balay nanda nga sige pangtaghol paagtu pabalik. Ginpasulod nanda sa balay pero sige ang taghol ni Hero paagtu, paguwa kag pasulod sa puertahan; pamaan kananda nga sundan tana para ako mabuligan ni Papa Felix. Salamat man gid kay Hero, ang akun nga abyn nga ayam.

May isara ka beses nga ako nakalantaw sa bintana ka kusina, nakita ko ang ayam nga si Sheba nga ginbunggoan ka truck. Nakasiyaggit ako todo kag nagdalagan pagguwa agtunan ang ayam natupa sa akun nga apple trees rapit sa diin katu nagpundo man gid ang nagbangga sa ayam kag akun nahambal ang tawo. Nagdalagan ako sa pihak balay. Nakita ko si Papa Felix naga-mow kang hilamon sa yard back. Abaw ah, gasinggitan ako kana, “Papa papa Papa si Sheba nabungguan”. Indi na ako mabatian hay magahud ang lawn mower. Ayti ginparapitan ko gid tana.

Si Mama Marge naman sa ibabaw nakita ko sa bintana naglantaw kanakun. Amo nga oras ginparapitan ka darwa ang makaluluoy nanda nga ayam. Patay na gid. Makadlaw kamo kadya kanakun. Abi ninyo wara ko naisip nga nagatabon lang gale ako ka tuwalya sa lawas ko hay katu katapos ko lang magrigos. Hahaha mayad wara naghukas ang tuwalya..aysus kon nadagdag may free show man gid. Amo gali nga sige turok kanakun ka tawo nga nagbunggo sa ayam. Wara na ti mahimo kundi hiribiun ako. Naisip ko liwan ang sitwasyon ko kato nga ginbungguan ako ka sarakyan kag buhay nga nadura sa akun kaisipan ang masakit kag makaluluoy nga tinuga nga ayam nga si Sheba!

Ang madumduman ko kay Papa Felix ay ang karalamun na. Sa kahig ang karalamun kag kon mahikap mo lang masipa na ikaw. Hahhaha man-an ko ria hay ako ang nagahilot kananda kay Mama Marge kag kay GJ. Ay kasadya gid kon oras na kang Wheel of Fortune kag Car race irimaw kami lantaw ka tv show!

Bisan nga nagka -lzhimer na si Papa Felix indi na ako nalipatan. Kuon na pa, “Oh that girl across the street is Elma,” ngaran ko kag ang tatlo ko ka mga bata natandaan na gid. Man-an na kon diin ako nga isla naghalin sa Panay Island pero indi sa Pilipinas kundi sa Germany. Kadlaw na lang ako kana. Man-an ko man nga nagsuldado tana kang World War ll sa Germany pa. Winter time na katu kag maramig, nagbulig ako pamutang ka mga logs sa barn nanda para ipanggatong sa wood stove nanda. Nakita na ako sa guwa. Wara ako ti gloves nga ginsuksok sa alima..abaw nag-agtu kanakun darhan na ako ka tuwalya. Abi na siguro gloves run ipasuksok na sa alima ko. Salamat man hay bisan indi tama ang gintugro na ang pagpanumdom na nakabulig kanakun nga may dara pagharakhak kag yuhom nga nabilin sa akon kaisipan.

Pirme ko mapensaran ang hambal na kanakun nga sa parte ka lupaan kuon na may manggad. Ayti tama man gid may manggad sa gintanuman ka bata na nga ginagardinan ni Lori ang amo nga lupa duro bato. Gakadlaw lang kami nga darwa ni Lori kon maistoryahan namun. “You, Never Alone” kuon na.

Kang napatay si Papa Felix, 84 run tana. Kang ginlubong rugya lang sa kalupaan na marapit lang sa balay na kag akun man gid nakilala ang iba nga kapamilya nga sa marayu pa nga lugar. May naghalin sa New Hampshire kag sa iban pa nga bahin ka Amerika nga nag-abot kag magkompanyar sa lubong na. Siyempre akun run nakita ang iba nga parte kang pamilya. Ang kapamilya, amigo kag amiga nanda amo man, mayad sanda, ang kabig nanda kanamun ay kapamilya man gid. Wara ti magpares kananda nga tanan rugya sa palibot ko. Bisan ipakomparar ko man sa akun kapamilya sa Pilipinas iba man gid sanda.
Si Mama Marge nagsaylo; balik sa lugar na sa Florida. Ginbaligya na ang balay nanda kag nagabakasyon na lang rugya kada Hulyo kon birthday ni Lori kag Paul Blier. Rugya man tana nag-abot kang napatay si Duane kang Octobre 10, 2011. Salamat sa Dios nga kami gapabilin sa pamaagi kang telepono, sulat kag internet.

Sa 16 anyos sa lugar kang Andrews Road sa Wales kilala na kami ka tanan ilabi na gid ang tatlo ko ka mga bata sa eskuelahan puro man may talento kag kuon nga maipabugal ko man nga sanda may dugo Pilipino kag rugya sanda nakatapos sa elementarya, high school kag kolehiyo. Ang agut ko kadya sa California nagakolehiyo sa Laguna College of Art & Design. Salamat gid sa pamilya Hamel sa pagbaton kanamun bilang kaingud, abyan kag kapamilya kang Andrews Road Wales, Maine. Ang mapinalanggaun ko nga Mama Marge kag pamilya Hamel. Ang Dios magpadayon sa pagpakamaayo kanatun nga tanan tanan!


Filed under: ELMA AYSON-MCKEOWN, PADYA KINARAY-A, PANAYSAYUN, TAGPASAKUP SA PADYA KINARAY-A

Diyos ni Mike Orquejo

$
0
0

Mount Fuji and Flowers, Acrylic on canvas, 1972
ni David Hockney
sa Metropolitan Museum, New York City

Diyos
sangka kutsara nga istorya (sa mga tamad magbasa)*

Sabado ti gabii, alas sais, turog run ang mga manok nga nagahapon sa kasoy. Nagrikulas ang mga sapat kang manawag si Monina.
“Mre Sally, tagpira ang ra-ay ra?” gintudo na ang cup cake nga himo kang taga-Dangcalan.
“Lima man eh, pararehas lang kara sanda.”
“Namit tana ra gawa hay lum-ok. Tugrui ako kang sara abi. Kag mawnten dyu dayon.”
“Diin kamu nanglunob haw?”
“Ay, rudto kay Tuting ay. Wara gani kami maswelduhan. Balikan pa namun gani to sa rum-an.”
“Tag-pira adlaw na bay?”
“Dosyentos man. Amo ra gani kuon namun nga bisan sanggatos lang daad tugro na kaina para may paranindahan man kami sa rum-an sa banwa. Bisan barakal lang ka hawul-hawul raad. Garing baw, dyang si Tuting, mapaobra, wara gali ti kwarta. Sa rum-an na pa kano mabuol ang alili na kay Diding. Nami gid.” —
“Ay, wara kami ti straw. Ung-ungon mo lang?”
“A, stro stro pa kara.”
Dayon na dawu kag ung-ong kang nagabalhas nga botelya.”
“Ahhh, daw extra sa TV lang ba. He he he”
Gindawu na ang pulo ka pisos nga sinsilyo.
“Dya-ay akun. — Kulang kwarta ko mre ba. Tagpira gani ra ang mawnten dyu? Dose bay no? Agyan ko lang srum-an ang kulang mre Sally, pwede?
“Ay ‘ning Monina kaw, pwede bla nga indi hay natunga mo run ra hud.”
“He he he. Si mre Sally man, idugang lang dyan sa lista ko ah. Wara man takun ti amnesya parehas kang iba. Agyan ko lang ang mga utang ko sa rum-an kun mabaydan kami ni Tuting.”

“Obrahan nyo pa gali ra sa rum-an? Ay ti Domingo?”
“Ah, intindihan man ra ka Diyos ah. Man-an na man ra nga pigado kita. Bugayan man kita ka patron ta nga si San Isidro. Bisan wara kita gasimba kun Dominggo kun tudok man tana ang atun pangamuyo, bugayan man kara kita gihapon. Di bla mre no?”
“Sa mata mo ra ‘ning Monina kaw. Basta baydan mo ko srum-an ha. Pira run bla ka semana utang mo dya. Indi kaw run gid ka liwat kanakun.”
“A, huod ah. Sa rum-an, agyan ko dya kun mabaydan kami ni Tuting. Te dugangan ko lamang kang sardinas ay. Ra-ay ang kahang bala ra — naaaan, amo ra.”
“Sige. Sige. Srum-an run dya ha. Uli run to hay gahulat run kabay to kanimo si Simo mo.”
“Baw, slamat gid mare ha. Agyan ko lang sa rum-an sa hapon. Mauli run ako hay gisahon ko pa dya.”
“Panaw run to. Andam sa aragyan basi kadanlog kaw hay nangrapta kaina ang mga bata dyan nga nagpanakras kang kaso–.”
“Ay susmaryahosep! Patawara Ginuo. – Ay ang animal, nabitas pa ang smagul ko!”

Tapos.
*Inspirasyon halin sa Fast Food Fiction (Short Short Story To Go) ni N. Q. de Jesus


Filed under: MIKE ORQUEJO, PADYA KINARAY-A, SUGIDANUN, TAGPASAKUP SA PADYA KINARAY-A Tagged: KINARAY-A, Sugidanun Pambata

GINAHILANAT ANG KALIBUTAN ni Gil S. Montinola

$
0
0

Litrato ni James Singlador.

Litrato ni James Singlador.


Alas tres sa kahapunanun, sa gihapon, mahapdi ang init kang sirak ka adlaw sa panit. Bag-o lang halin si Tatay libot ka amun taramnanan. Batian ko ang ana nga pagpanghakruy nga ang taramnanan tama run gid ka mara. “Ano abi hay ang uran nagaabot lang kon may bagyo ukon low presyur,” hambal ni Tatay. “Lain kang una nga basta binulan nga amo ka daya kun kahapunanun ukon gabii nagauran gid tana.” Nagapamati lang ako sa sugilanun. Nakapaminsar ako nga may punto ang ginhambal ni Tatay, sara tana ka mangunguma kag sa bilog nga tuig nga ubra sa taramnanan, uran ang ana pirme ginabantayan halin sa pagsab-og dangat sa pagpatubas. “Ay ma-an,” sabat ni Nanay. “Ginahilanat run abi ang kalibutan.”

Mauran, mainit. Mainit, mauran. Indi run gid man tana maintindihan. Tubig run gid ang nagapanguna nga problema. Dara run man kang gintawag nga global warming. Ang darwa ka tinaga nga pirme lang mabatian sa TV, sa radyo, sa newspaper kag kon diin dulang. Sara sa mga indi natun manigar ang hanggud nga pagbag-o kang tiempo. Kag indi kita magpanginwala hay man-an ko man-an mo nga kada sara kanatun may kasal-anan kun insa amo run ka daya ang nagakaratabo. Ordinaryo dulang ang pag-uran kon nagatagiti ang init kag ang pagbaha sa gamay lang nga uran. Kon gab-i, maluya run katama ang kanta kang mga paka kag sirumsirum.

Nagaamat-amat run lala ang guba kang balanse. Wara run ang natural nga proseso. Pareho dun karun, duro run katama nga mga peste nga sapat-sapat ang nagaturuhaw. Nagapangpeste sa mga patubas. Diin run ang tumbak-tumbak nga makaun sa mga sapat-sapat? Diin run ang mga damang nga makaun sa mga waya-waya? Diin run ang mga man-og nga makaun sa mga balabaw? Gani, para indi nanda mapirde ang pananum, ginaisugan pa gid ang hilo nga ginasprey sa mga taramnanan. Indi man magpaurihi ang paggamit kang komersyal ng abono, gapadugang aslum kang lupa sa wara pahuway nga paggamit ka dya. Nagakapatay ang mga organismo nga kun daad mabulig pa sa tanum. Isa man ka rasun kon insa pigado ang patubas kon kulang ang patubas dugang aslum kang busong kon wara sulod nga kan-un.

Litrato ni James Singlador.

Litrato ni James Singlador.


Organik. Insa abi indi? Nakapaminsar ako, tungod nga ang amun taramnanan gamay lang man kag ang patubas amon lang man ginakonsumo, indi dulang si Tatay maggamit kang mga hilo kag komersyal ng abono. Manami man kuno daad, garing hay kon ubrahon mo nga organik ang imo taramanan kag ang palibot mo tana indi, tanan nga sapat-sapat kag iban pa nga mga peste ang maubos kang imong tanum. Puede lang natun siguro mapahagan-hagan ang paggamit kang mga daya. Wara run ako kasugpun hay daw nakagat kang sapat-sapat ang akun bibig kag husto dulang magkipot.

Ang amon balay napalibutan taramnanan, indi lang ang paray ang nagakinahanglan tubig kundi ang amun man nga pamilya. Tungod sa mga hilo kag komersyal nga abono nga gingamit sa taramnanan, kurulbaan run mag-inom kang tubig nga naghalin sa bomba. Wara dun kami nagabuol kang tubig-irimnun sa bomba, nagabakal dun kami tubig. Ang kang una nga libre nga tubig tulad mahal pa sa irimnun nga sopdrinks nga nagapabugnaw kang tutunlan.

Kon ginahilanat kami nga magbururugto kang una, pirme lang ginabilin kanamun nga mag-inom kang duro nga tubig. Tubig ang makabulig paumpaw sa hilanat. Tulad, wara run it malimpyo nga tubig. Paano mag-ayad ang kalibutan sa nagabangag ka dya nga pilas kon wara run it tubig nga mailig para magkipot? Paano mag-ayad ang hilanat kang kalibutan kon wara it matatap sa ka na?

Ang tubig sa sapa, nga sang una isda lang ang nagalangoy tulad tana nagduru run ang nagalangoy kag nagalutaw. Basura! Duru katama nga basura ang madakop sa imo mata. Pirambato dulang ang mga isda nga bilin. Wara run it madawi ang bunit kay plastik ang matukub kang imong paun. Kabati pa takun sa mga mal-am nga kang una maski sa agi kang karbaw sa lamawan may mabuol kaw nga pataw. Tulad tana wara run gid.

Pagbisita ni Bagyo Frank pira run ka tuig ang nagligad, duru gid ang nakibot kag natingala sa natabo. Ang pag-awas kang tubig sa suba kag nanultul kang anang dalan sa mga kabalayan kag kaumhan. Duru ang wara ka panginlaman sa nagahagunos nga tubig kag daragkul nga kahoy halin sa kabukidan. Duru ang naperdi nga pananum. Duru nga kasapatan ang nagkarapatay. Duru ang mga balay nga nagkarahapay. Mayad lang nga kaagahon natabo hay kon sa gabii, sigurado, indi lang mga kasapatan ang nalunod kundi hasta pa gid ang mga tawo masunod. Duru man nga mga inadlaw ang nausik sa pagkay-ad balik kang inagyan ka baha.

Dapat pamangkuton natun ang atun kaugalinon. Ano ang akun sunod nga himuon? Sa mga nagakaratabo nga daya, indi daad kita matingala. Dapat natun daya batunon. Ang batasan bag-uhon. Magpangamuyo sa Tagtuga. Siya ang mabulig kag sigurado sa atun maulikid. Paresan kang paghimakas. Paminsarun ang responsidilidad para sa Iya nga pagbalik handa kita hay wara kita it tiempo nga gin-usik sa pagtatap kang atun nagaisahanon nga kalibutan.

Sa hilanat kang kalibutan, indi lang kuon nga patumarun natun tana paracetamol kag hambalan nga halong. Indi kita ang gamhanan. Maagi lang kita tanan sa kalibutan. Kinahanglan natun paminsaran ang pagbag-o. Ang pagbag-o indi mabatyagan kon nagaisahanun, mas mabatyagan daya sa kaduruhon. Umpisahan natun sa kaugalingon, sa pamilya kag mag-impluwensiya sa iban. Tandaan, sa hilanat nagaumpisa ang mabug-at nga balatian.

-tapos-

Si Gil S. Montinola bata ka mangunguma. Tumandok ka Mina kag isara ka manunudlo.


Filed under: GIL MONTINOLA, PADYA KINARAY-A, PANAYSAYUN, TAGPASAKUP SA PADYA KINARAY-A

Sangka Adlaw nga Paghanduraw kag iban pa nga binalaybay

$
0
0
Ang Crescent Moon Cafe and Pottery Studio sa Antipolo. Litrato ni James Singlador.

Ang Crescent Moon Cafe and Pottery Studio sa Antipolo. Litrato ni James Singlador.

NI GIL MONTINOLA

SANGKA ADLAW NGA PAGHANDURAW

Mahugot ang kapyot kang balagon sa puno
Ginsigurado kang anang ugat ang kapag-on kang kabud
Nagapanultol dya sa lawas kang kahoy
Mabakod ang andang imaway, wara bulaganay
Batyagan ko ang init kang mga kupu mo, Palangga

Ako dulang ang nagaisahanun nga nagapanaw
Rugya sa daray-ahan, tulad nga hapon
Darwa ko dulang kang mga kahig ang nagay basa
Ka mga baras nga kadtong una darwa kita
Ginapahisa ako kang tubig sa paghapulas na sa pakinason
Ginahanduraw ko ang init kang imong hapulas sa akong panit
Luha ko ang kapait kang bilog nga kadagatan, Palangga

Nagharuk run ang bulan sa gintaipan
Nagtugro ligwa ang kasanag sa kadulom
Nagkuro sa hangin kang kagab-ihon
Ang huni kang sirumsirum sa kanta kang mga paka
Malum-ok nga amba sa akon nga talinga
Ginaaningal ko ang imong limog, Palangga

Bulahan ang bulan sa bituon
Kinahanglan ang kada sara sa kadulom
Kadulom ang kinanglan para makita ang andang kasanag
Natak-an run ako magpanilag kananda nga darwa
Hay mata mo ang ginaturok ko, Palangga
Pasensia, wara ako nga mapahid kang imong luha

SA SULOD NAKUN

sa sulod kang akun
tururugan

may baratangan kag malum-ok
nga ulunan, para sa akun
pagturog, ako mamag-an
sa paglupad sa damgo
imaw kanimo

aparador nga nagatindog
panapton ang sulod
kag petsa kang atun
pagkabun-ag kag tanan
nga kasadya sa bilog
nga tuig

isa ka purungkuan
nga ginapungkuan ko
kon magbasa libro
nga iistorya ko
para lang
kanimo

dingding nga mahawan
bati-an na tanan-tanan
ginhawa nga madalum
kag kanta kang
mga sirumsirum

nagakudug ang kurtina
kang durungawan
daw gusto isinggit
ang imong ngaran
sa mga tini-on
nga ako nagaisahanun
kag ang init
kang imong panit
ang akun ginahandom

ANG PAGLUBAD

tulad ko nga gabii kanimo isugid
tanan nga dya. mamati lang ang habol
kag mga ulunan

pagkatapos ko basa
kang tanan nga sekreto
nga nakatago sa imo lawas
pagkatapos ko panultol
sa mga liko kag kurbada
halin sa imong batiis
paadto sa imong alipudwan
gusto ko nga ubuson ang imong
kahumot, magsupot pagkit
sa akun hunahuna
pagkatapos ko hurikap
sa kadulom, nangin
maathag ang tanan
tanan maathag kanakun
maski wara mo ako
ginasugidan kang mga daya
basta gintugru-an mo
lang ako kinamatarong
sa pag-angkun hasta
sa punta kang imong buhok

tulad ako ang masugid kanimo
kita mo daya? hikapa-hapulasa
amo ra. paghimakas sa taramnanan
kag pagpangabudlay sa katubwan
dya pa gid
batyaga sa sulod ang mga pilas
ang kugan kang akon
daan nga gugma
sa kaduruhon ka tanan nga dya
atun lang amat-amatun

itugro kanakun
ang imong palad
iduot ang imong
talinga
pamatii
ang pitik kang akun dughan
ngaran mo lang
ang ginasinggitan.

WARA AKO KAMAAN

wara ako kamaan
kon sa diin ko ikaw
pangita-on
sa mga tun-og kon aga
ukon sa uran
kon sirum

wara ako kamaan
kon sa huni
kang pispis
limog mo
nga manipis
sa talinga ko
mapahunay-hunay

wara ako kamaan
kon san-o mo ako
bisitahon
basta
basta
ikaw
ikaw lang gid
kag ang pangako
mo nga pag-uli
ang akon
ginalaum

SI LOLA

Timprano pa nagakumod
run tana si Lola. Ako duman

ang ana aga pa ginsirmunan.
Duro run ako kuno nga nalipatan,

nakatungtong lang ako sa siyudad,
tabas kang akun dila nalipatan run ang nagliligad.

Bagting kang lingganay kon kasisidmon,
wara run kuno sakalag nakun

kag ang pag-amin kananda nga kamal-aman
akun run kuno nalipatan.

Ang pagpangadi sa atubang karan-an
akun run kuno ginatalikdan.

Pati ang selpon ko sa akun alima,
ginabantayan na gid tana

hay kananda kuno kang una
sulat sa papel ang nagaangot

sa distansia ka andang mga tinaga
kang kumusta kag kahidlaw.

Daad ako ang indi na
sa hita pagkusi-on

kon sa paghigugma
tagipusuon ko ang akun
takun nga patihon.


Filed under: BINALAYBAY, GIL MONTINOLA, PADYA KINARAY-A, TAGPASAKUP SA PADYA KINARAY-A Tagged: Binalaybay, PADYA KINARAY-A 2012

Si Migo Beloy, ang anang estatwa kag ako kag iba pa nga binalaybay

$
0
0

James Singlador
NI STEPHEN LOUIE R. CHECA

Si Migo Beloy, ang anang estatwa kag ako

Migo Beloy naman- an mo bala
Nga luyag ko mangin kaangay kang estatwa mo sa plaza?

Naima gid takun kang estatwa mo nga wara gareklamo
Sa uran, init linog kag bagyo
Kag sa pihak kang mga naga labay nga mga delubyo
Sa gihapon ang dagway mo,galaum kang pagbag-o-
Daw parehas lang nga kaimaw namun sa gihapon
Ang buhi mo nga mga damgo sa mga piningas kang kahapon
Sa diin wara it kahadluk kaw nga nagpakigbato
Lamang amun maangkun, handum kang tagipusuon.

Daad Migo Beloy salsalun man ang akun butkun
Agud sa pagbayaw kang paghidaet, indi ako pagkapuyon.
Bisan pa nga ang akun palibot nagapabulag-bulag
Sa senyales kang paghiusa nga nangin imo apa nga panawag,
Kabay nga kaangay kang imong estatwa, padayon ko nga ipabutyag
Kamatuoran nga bisan ang gahum kang bala indi makarumpag.

Migo Beloy kairima man bala ang wara’t katuyuhon
Nga pag imaw mo kada gabie sa mga ipot-ipot kag bituon
Amo man ang pagpanaksi mo sa imong idalum
Kang mga sumpa kang nagahigugma nga natuman kag nagburuka-
Kaangay kang pagpamaalam kang akun mga pinalangga
Sa diin, sa gihapon ginalauman ko nga magabalik kag maga butwa
Daw handum ko nga ikaw man magabangon
Agud kami tudluan kang nakita mo nga kamatuoran
Pagkatapos mo kalagun ang mga sakun kag nagapasipala.

Ugaring Migo Beloy man-an ko nga indi run kaw magbalik
Kanamun nga padayon galaum nga makabati kang imong mga hutik
Buligi run lang kami nga maintyindihan nga labaw sa tanan
Ang handum nga kaaraydan para sa karakuan
Kga bukut ang sulud kang amun lang burugasan
Paagi sa diyang handumanan kang imong pagkabaganihan
Tudlui kami sa pagpasad kag pagpadayon kang imo gin umpisahan
Kag daad, ako, bisan kang estatwa mo lang kun mangin kaangay mo man.

Pagpamaghut

gamaghut ako
sa kanyogan kang gugma;

tuba halin kanimo
akun ginakalangkagan.

tuman ang akun pagbalik-balik
sa pagtakras sa sagapra mo nga lawas
kag tarum nga papha
bagay nga nagapailig kang dugo
sa batiis kag dapa-dapa.

ang imo mga giding
gasalugsog kang akun mga alima-
nagkibulun tungud
kang mga turumanun sa kabuhi;
bukun angay kang tapok
ko nga baratyagun-
ginpagabok kang mga tuktuk,
dalitan nga tunuk
kang kasingkasing.

bisan padayon ako
gaantos sa kasakit,
pagsaka-naug sa lantiyog nga puno,
indi ko mapunggan ang paghandum
kang imong lahin kag butung
kapin pa kang tam-is nga tuba
halin sa suwak
kang imo kaanyag-
akun lamang maangkun
kun ako magapadayon.

Panguhit ka bituon

Natak-an run takun
ka panguhit ka mga bitoon
kag itugro kanimo;
gina uyangan mo lang;

ang pinangabudayan ko
gintugro mo sa iba;
nagapangalipay tinyo
samtang ako,gapanghakruy
sa kasakit kag kakapoy
kang akun balikawang kag dughan;
darwa lang tinyo nagsipal
kang akun mga bitoon
kag pati bulan ko luyag mo pa bul-un.
Nami timo ba!
Umpisa kadya
indi run takun manguhit para kanimo
kag antes mapuas ang andang mga igpat,
tirawan ko man manguhit para sa iban-
maima gid ‘kaw
hay sa amo to nga tiyempo
kiraw run imo.


Filed under: BINALAYBAY, PADYA KINARAY-A, STEPHEN LOUIE CHECA, TAGPASAKUP SA PADYA KINARAY-A

Baylo sa Gintugro

$
0
0
Patyo kang San Joaquin, Iloilo. Litrato ni James Singlador.

Patyo kang San Joaquin, Iloilo. Litrato ni James Singlador.

NI EARLY SOL GADONG

Amo dya ang akun sugidanun kang kamatayon nga baylo sa gintugru nga kabuhi.

Madugay run nahamutikan sa amun puongpuong, sa lenggwahe kang edukado kag lenggwahe kang mga indio, ang indi mapanginwala nga gahum ni Inday Sion, sampat nga manugbulung. Nagasugidanun tana sa mga espiritu kag ginatugru nanda ang ana ginapangayu. Daw komersyo sa tunga kang darwa nga kalibutan. Baylo sa uran ang dugo kang tatlo ka munga. Para naman sa kainit, ang darwa ka dusina nanda nga mga itlog. Para magmayad ang lapsag nga gamasakit, kinanglan ihawon ang tinday. Maaram ang manugbulung kag kamaan tana kang lenggwahe nga indi masayran kang edukado man ukon indio.

Sa madugay ko run nga pagpaminsar sa akun sarahanon nga pagpanaw sa tunga kang bag-o garab nga mga parayan paadtu sa bukana kang kagurangan, ginpaligban ko man kun ano ang sukton kanakun ni Inday Sion baylo kang akun ginapangayu. Itugru ko ang bisan ano para lang masudlan ang akun taguangkan. Madugay dun ginatak-an si Miguel sa pag-abot kang dyunyor nga paalamun na sa pagdumara kang hacienda.

Sa akun pag-abot sa payag ni Inday Sion nga yara sa dalum kang puno kang pahu, dayon niya ako ginsug-alaw kag ginhakus. Makit-an sa ana mapinalanggaun nga nawong ang kahidlaw. Ginkurong na ang akun mga alima sa ana mga alima. Nagtalang ang akun panuluk sa aparador ka mga botelya nga nasudlan kang linainlain nga pagkabutang nga nagalutaw sa malapuyot nga likido. Mga ugat kang indi masayran nga mga tanum kag mga bahin kang lawas kang linainlain nga mga kasapatan. Nagpalanupsop sa akun mga tudlo ang karamig kang ana matinul-anun nga karawkaw. Buot ko pa lang umpisahan ang akun inughambal kang magtugda ang maaram nga mal-am.

“Nagkari ka! Ginasugat mo run bala ako, Isabel?”

Madasig lang ang akun pagkatingala. Indi ka’to ang nahauna nga tion nga nasal-an takun bilang akun nagtaliwan nga abwela. Masami ginakuon kang mga tawo nga kaangay ang amon mga mata nga may duag kang lutak. Mahinay ang akun nangin pagsabat.

“Inday Sion, ako dya. Si Belinda. Apo takun ni Isabel. Kinanglan ko ang imo bulig. Kinanglan ko magbun-ag kang sara ka lapsag.”

Napuno kang pagtingala ang mga mata ni Inday Sion. Daw may ginapangita tana sa akun guya. Daw ginahulat na nga hambalon ko nga nagalangolango lang ako kag ako gid man si Isabel.

“Inday Sion, bantog sa bilog nga banwa ang imo gahum. Maruoy kaw, buligi ako.”

Gintalikdan na ako kag gin-atubang ang aparador kang mga botelya. “Mangayo kang kabaylo ang mga espiritu. Man-an mo ra.”

“Huod. Huod, man-an ko. Itugru ko ang bisan ano pa man.”

“Kabuhi ang ihalad baylo sa kabuhi nga itugru.”

Wara takun kang labot kun bisan pira ka dusina nga munga, nayon, ukon tinday ang kinanglan ihalad. “Huod, naintindihan ko.”

“Kabuhi kang tawo, palangga, baylo sa kabuhi kang lapsag.”

Nakibot takun sa ginkuon ni Inday Sion. “Kabuhi kang tawo?”

“Kabuhi lang nga ginhalad nga bukal sa buot ang makabaylo sa kabuhi nga imo ginapangayo,” kuon na.
Ginpatung-an tamun kang kahipus. Gin-atubang ako ni Inday Sion. “Magpanaw kaw run. Nakamaan run ang mga espiritu. Kun may yara na sang tinuga nga bukal nga magtao kang ana kabuhi baylo sa kabuhi nga mapuyo sa imo taguangkan, itugro nanda ang imo ginapangayo.”

Nagpanaw takun nga may ginalukdo nga paminsaron. Naghapit takun sa simbahan kang plaza kag nangamuyo nga may kapagrus nga du’kar-on ko lang nabatyagan. Sa pagsaka kang bulan sa langit, ginhalad ko kay Miguel ang akun lawas kag sa mga espiritu ang akun panaad. Man-an ko nga nabatian nanda ang akun panawagan hay sa sunod nga pagsab-og kang mga binhi sa duta, nabatyagan ko man ang pagtubo kang binhi sa akun taguangkan.

Sampat ang kalipay ni Miguel kang naman-an na ang parte sa akun pagbusong. Ginpabugal na sa tanan nga may Miguelito na nga mabulos kana sa takda nga tion sa pagdumara kang hacienda. Napuno ang akun kabuhi kang kalipay kag kapung-aw sa mga sumunod nga inadlaw. Kalipay kang ginapaabut nga kabuhi kag kapung-aw kang akun isuku.

Wara dun takun makabalik kay Inday Sion. Ginpahalung takun ni Miguel kag wara dun tana gapasugut nga magpanaw takun. Madasig lang ang pagdalagan kang mga inadlaw. Nag-abot ang tion nga pareho ko ginapaabut kag ginakulbaan. Mainuranun ka’to nga gabii kang una ko nabatyagan ang pagsiri kang sakit nga nagdalagan sa akun kasudlan. Ginpatawag ni Miguel ang paltera kag sa wara madugay, ginataw-an na run takun kang mga butang nga dapat ko buhatun. Sa tunga kang paglatay sa bug-os ko nga lawas kang kasakit, nadumduman ko ang ginhambal ni Inday Sion.

“Kabuhi kang tawo, baylo sa kabuhi kang lapsag.”

Nadumduman ko man ang gintug-an ko sa mga espiritu. Ang paghalad ko kang akun kabuhi kabaylo kang kabuhi nga itugru nanda kanakun. Gamit ang tanan nga kakusog nga akun mabakhay, ginbun-a ko ang bunga kang akun panaad. Ulihi ko nga nabatian ang gurahab nga daw ambahanun sa akun durunggan kag ang pagsinggit ni Miguel sa kalipay — lalaki! lalaki! — bag-o ako ginlumus kang mahilway nga kadulman.

Natingala ako sa pagmuklat ko kang akun mga mata kag sa pagtamud sa lapsag nga yara sa akun luyo. Buhi ako. Wara gin-gawad kang mga espiritu ang anda ginpangayo. May pag-andam takun sa paghakus kang akun anak, ang akun Miguelito. Naghutik ako kang pangamuyo kang pagpasalamat sa langit. Kang amo ka’to nga tion nagsulod si Miguel sa amon hulot. Malapad ang ana pagyuhum kag mabatyagan ko ang ana kalipay.

“Kumusta run ya imo pamatyag, pangga? Malawig kaw nga nagturog.”

“Mayad man, Miguel,” nabudlayan pa takun sa paghambal.

“Kagwapo gid sa akun dyunyor. Pareho gid tamun kagwapo.”

Dayun ginkarga ni Miguel ang lapsag kag mabatyagan ko gid ang ana pagbugal. Pay wara dya katupong sa kalipay nga akun ginabatyag. Sa likod kang akun paminsaron, nadumduman ko si Inday Sion kag ginpangako ko sa akun kaugalingun nga adtunan ko tana kun mabaskug run takun. Napiyungan takun kag madulum run kang ako makabugtaw. Nakit-an ko nga nagailis si Miguel. Ang amun Miguelito naputos sa lampin kag mahilway nga nagaturog.

“Bugtaw kaw run gali, pangga,” kuon kanakun kang akun bana.

“Nagpanaw kaw?”

“Huod, pangga. Gikan takun sa kompanyar. Nagtaliwan ang bantog nga manugbulong kang banwa. Nakit-an tana nga nagabatang sa ana katre nga may ara botelya kang hilu sa ana luyo. Ayhan sa kaburon kang ana panuluk, wara na nasayran nga hilu gali ato. Nasapwan tana kang mag-iloy nga mapahilot tani kang bali.”

Nagparangramig ang akun pamatyag. Nadumduman ko ang malulo nga nawong ni Inday Sion, kag ang kundisyon kang akun ginpangayo. Sunod nga nakit-an ko si Miguel nga may ginbuol nga sangka panid kang madinuagun nga tela.

“Turuka, ga, nakita dya sa mga panapton ni Inday Sion kag gintao kanakun kang kapitan. Ginpinta nga laragway dya kang duha ka hamtong nga mga babaye. Si Inday Sion gid dya ang sara. Kag turuka dya ho, daw ikaw gid ang imaw na.”

Ginpaatubang kanakun ni Miguel ang laragway kag nagturuk kanakun ang bataun nga nawong ni Inday Sion, kag ang mga mata kang imaw na nga kaangay ang duag kang lutak. Nagpadayon si Miguel. “Nadumduman ko ang ginsugid mo kanakun. Ang imo abuela nga si Isabel. Kun wara tana nagtaliwan sa pagbun-ag sa imo amay, pareho du’gid sanda pang-edaron ni Inday Sion. Tana gid guru dya.”

Nagakaptanay kang alima ang darwa ka pamatan-on sa laragway samtang nagasandig sanda sa sangka puno kang pahu. May maramig nga dapya kang hangin nga nagsulod sa amon hulot kag dayon naghibi ang lapsag nga kang sara ka gab-i ko lang ginbun-ag.

Nagturo ang akun luha. Nagbangon takun kag ginkarga si Miguelito. Gindara ko tana parapit sa akun nga dughan kag mahinay nga ginhuruhabyug asta tana maturugan.

TAPOS

__________________

Sol Gadong

Sol Gadong

Tumandok ako kang syudad kang Iloilo pay nagdaku ako nga mationtion nga makapamati sa Kinaray-a kang Tapaz,Capiz kun diin gikan ang akun nagtaliwan nga amay. Ginsundan man ako kang Kinaray-a sa akun pag-eskwela kag pag-imaw sa akun mga abyan. Ginakumpisar ko nga pangayaw ako sa lengwahe nga dya pay padayon ako nga gahimakas agud matun-an ang manamit nga Kinaray-a.
Filed under: PADYA KINARAY-A, SUGIDANUN, TAGPASAKUP SA PADYA KINARAY-A

Sugidanun kang Kalangitan

$
0
0
Litrato ni James Singlador.

Litrato ni James Singlador.

NI EARLY SOL GADONG

Kang una nga tyempo, iririmaw nga nagapuyo bilang mag-asawa sanda ni Adlaw kag Bulan. Ginapabugal ni Adlaw ang ana kasanag nga makatao ti kabuhi sa mga tinuga kang duta. Ginahalukan na ang mga tawong-duta agud mag-angkun sanda kang duag nga kaangay kang lupa. Ginahakus na ang mga tanum kag ginaapuhap ang mga kasapatan agud maghanggud nga mapag-un ang mga dya. Sa pihak nga bahin, si Bulan tam-an kaanyag sa panurukan. Ang mga tinuga kang duta kag kalangitan tuman nga naganyak kag nahisa sa ana wara katupong nga kaanyag.

“Palangga ko nga Bulan,” masami nga kuon kana ni Adlaw. “Indi mo dun kinahanglan magpakapoy. Sarangan ko dun buhaton ang tanan nga ako lang sara. Kinahanglan mo lang mangin maanyag, hay dyan timo wara ti katupong.”

Nalipay si Bulan sa pagpalangga ni Adlaw, pay nakapoy dun tana nga wara tana ginabuhat. Nahisa tana sa katupad nga si Amihan, asawa ni Panganod. Masarangan ni Amihan nga huypon ang bana kun diin na maluyagan. Ginhandum ni Bulan nga mahangpan du’gid man ni Adlaw nga may dyan man tana kang ana mga naluyagan, kag indi lang dya ang mangin matahum turukun. Sa pagpanaw kang mga tinion, nabatyagan ni Bulan nga wara tana ti maubra kundi tunlon ang ana mga hunahuna kag katuyuan.

Sangka adlaw, may bag-o nga tinuga kang langit nga nag-abot sa anda puongpuong — si Estrelya.
Katupong ni Estrelya sa kasanag si Adlaw, pay ang ana kasanag naga-inggat imbes nga nagabaga. Labaw sa kadam-an ang kaanyag ni Estrelya kag halos katupong lang sanda ni Bulan sa pagkatahum. Gindayaw kang mga tinuga kang duta kag kang langit ang kaanyag ni Estrelya.

Sa maramig nga higad kang kalangitan, takos ang kahisa ni Amihan kay Estrelya. Sa ana pamatyag, nadaya tana sa ana mismo teritoryo. Masakit run para kana nga indi tana matimaan tungod sa kaanyag ni Bulan. Du’kar-on, dugang nga nangin tigadlum du’gid tana sa pag-abot kang bag-uhanon.

Sa pihak nga bahin, naganyak si Bulan sa kaanyag ni Estrelya. Wara pa tana may nakit-an nga katupong ti kasanag ni Adlaw pay labaw ang pagkamapinaubusun. “Kruuhay! Palaron ang amun langit sa pagkari nimo, Estrelya,” kuon ni Bulan kang ginbisita na ang bag-uhanon sa ana higad kang langit. “Sugiri takun, diin timo naghalin kag andut nagkari ka?”
Nagyuhum si Estrelya. “Gikan takun sa marayu nga kalangitan, Bulan. Kaangay man kang inyo kalangitan dya. Rugto takun nagpuyo samtang nagatao kang kasanag sa mga tinuga rugto. Gindayaw takun sa akun kalangitan, kaangay sa pagdayaw kanimo dya.”

Namula si Bulan. “Paano mo nasayran ang pagdayaw kanakun?”

“Hamili nga Bulan, raku nga mga kalangitan ang nagatugda parte sa maanyag nga asawa ni Adlaw. Pay wara ginamuno kang mga sugidanun nga dya nga bukon lang timo ti maanyag. Nagaangkun man timo kang wara tupong nga gahum.”
Daw nakabati kang sunlog si Bulan. Nagkadlaw tana. “Patawara takun sa imo kataligam-an, Estrelya, pay wara takun kang gahum nga ginakuon mo.”

“Apang may ara gid timo kang gahum, Bulan.”

Sa pagkuon kadya ni Estrelya, nagbungguanay ang anda panulok kag nabatyagan ni Bulan nga ginabutung ang ana buot parapit sa naga-inggat nga bag-uhanon. Maabtik nga ginpunggan ni Bulan ang kaugalingon.

“A-Ano ang imo buot silingon, Estrelya?”

“Magkari ka,” sabat ni Estrelya. “Ipakita ko kanimo.”

Gindala ni Estrelya si Bulan sa punta kang kalibutan, kun diin nagakitaay ang dagat kag mga kabukiran.

“Bulan, ulipon mo ang dagat. Tuluka.”

Ginhawiran ni Estrelya si Bulan parapit sa dagat. Nakit-an ni Bulan ang pagsaka kang mga tubig kang dagat parapit sa kabukiran. Ginbutung ni Estrelya si Bulan parayu, kag dungan nanda ginlantaw ang pag-idug kang lawod parayu man sa mga bukid.

“Paano dya natabu?”

“Ikaw ang nagbuhat kadya, Bulan. Sugud kang nahangpan ko ang mga sugidanun parte kanimo kaanyag, pirmi du’gid lang takun nagaagtu sa gawas kang inyo kalangitan. Nakit-an ko ang imo ginbuhat sa tubig kang dagat. Sugod sadto, daw ginabutong ang akun buot parapit kanimo. Gani dya takun nag-adto sa imo kalangitan, takus ang kalipay sa atun pagkilalahay.”

Nagburon ang paminsarun ni Bulan. Wara tana may natugda kag gintalikdan na lang si Estrelya kag nagdalidali nga magbalik sa ana higad kang langit.

“Diin timo naghalin, Bulan?” pamangkot ni Adlaw nga wara nalipay sa pagkadula kang asawa. Kagina na pa luyag itikal kay Bulan ang ana mga kadarag-an.

“Nag-adto ako sa punta kang kalibutan.”

“Kag?”

“Sarangan ko idumara ang dagat.”

“Ano?”

“Ang tubig kang dagat. Mabutong ko sanda parapit ukon parayu sa mga bukid kun luyag ko.”

“Ah…” sabat ni Adlaw kag dayon talikod. “Mayad hay nakakita timo kang kalingawan.”

“Kalingawan? Ulipon ko ang dagat, Adlaw!”

“Huod, palangga. Mayad ra pay bukon ra ti katupong kang pagtao kang kabuhi sa mga tawong-duta, indi bala?”
Daw ginpusa ang baratyagon ni Bulan. Sa ana kainit, nagparayu tana sa anda’ng higad kang langit. Nag-abot tana sa punta kang kalibutan. Rugto, ginlantaw na ang pagtaob-hunas kang dagat samtang nagaparapit-parayu tana. Sang makita na ang binuhatan, malipayon na nga ginturok ang dagat, ang kabukiran, kag ang mga tawong-duta samtang gapadayon tanda sa anda pagpangabuhi.

“Bukon lang pagdumara kang dagat ang sarang nimo nga buhaton, Bulan.”

Nakibot si Bulan. Wara tana kamaan nga may imaw tana.

“Ikaw gali, Estrelya.”

“Bulan, patawara takun kang akun mga ginhambal kagina.”

“Ako ang patawara sa pagbaya ko kanimo, Estrelya. Palihug. Luyag ko mabatian ang imo mga sugidanun.”
Nagsanag ang langit dala kang mga sugidanun kang duha ka maanyag nga tinuga. Nagsugid si Estrelya parte sa linain-lain nga mga langit nga ana nadangtan samtang si Bulan nagsugid kang mga kamingaw kang ana kasingkasing.

“Ginmitlang mo kanakun nga bukon lang ti pagdumara sa dagat ang sarang ko buhaton,” may kasakit sa tingog ni Bulan.

“Man-an ko ra pay wara takun kang kaisog nga akuon sa akun kaugalingon ang mga sarang ko buhaton.”
Bitbit ang bag-o lang nahangpan nga kapag-on, gindala ni Bulan si Estrelya sa gawas kang anda kalangitan.

“Tuluka ang kalibutan, Estrelya,” siling ni Bulan. “Nagalingi ini tungod kanakun. Gani ang tyempo kang pag-init, pag-uran, kag pagramig sa kalibutan tungod man kanakun. Kun wara naplastar ang mga tyempo nga dya, mabudlayan ang mga tawong-duta sa pagpatubo kang anda mga pananum. Ang mga kasapatan indi man magdaku kang hilway.”

“Tsakto ka, Bulan,” sabat ni Estrelya nga daw nagahutik. “Ikaw ang rason kang anda pagdaku, kaangay man kang pagdaku kang akun pagtahud kanimo.”

Daw nag-untat ang pagtiyog kang kalibutan kag nabatyagan kang darwa ka tinuga ang pwersa sa tunga nanda. Daw ginpuno kang sara kag sara ang kun ano man nga kulang kananda kang wara pa sanda nagkilalahay. Tuman nga kalipay ang anda nabatyagan. Wara sanda kamaan nga may imaw sanda. Sa bukon ti marayu, dyan si Amihan nga nagaturok kananda kang may nagasiri nga kahisa.

Tungud sa naman-an, gin-adtunan ni Amihan si Adlaw kag ginsugid ang pagkitaay nanday Bulan kag Estrelya. “Sa bukon ti madugay, gamhanan nga Adlaw, pagabayaan timo ni Bulan agud mag-imaw kay Estrelya sa iban nga kalangitan,” sulsol ni Amihan. “Man-an dun ni Bulan ang nahanungod sa ana mga gahum. Maduraan kaw indi lang kang asawa, pay pati kang pwesto sa kalangitan.”

Napuno kang kaakig si Adlaw sa mga nabatian. “Si Estrelya ang may sala kadya. Pabayron ko tana!”
Nagdagundagun si Adlaw paadtu sa higad kang kalangitan ni Estrelya. Nagpilu ang ana kaakig kang makit-an na nga imaw sanda ni Bulan. Nakibot sanda ni Bulan kag Estrelya sa pag-abot ni Adlaw apang nagpangisug si Estrelya. Tungod ka dya, ginhablugan ni Adlaw kang ana mga linti si Estrelya. Wara nakalikaw si Estrelya, rason kun ngaa nabuka tana kag nagwasaag sa tam-an ka raku nga mga bahin.

Nag-uyog ang kalibutan sa harakhak si Adlaw samtang ginahibian ni Bulan ang mga buka nga bahin ni Estrelya. “Wara dun si Estrelya, imaw run tatun mag-uli!”

Daw ginpuga ang balatyagon ni Bulan. Nagsamo ang kaugut kag kapung-aw.

“Indi ko pagbayaan si Estrelya!”

Sa tuman kaakig, gindumara ni Bulan ang dagat agud hanuton kadya si Adlaw. Nagaaso nga nagparagyo si Adlaw samtang nagakasunog ang tanan na nga maagyan. Nanggit-um ang mga tawong-duta nga ana ginlasak. Namarhan ang mga linainlain nga bahin kang duta. Sa katapusan, nagpabukut si Adlaw sa ana higad kang kalangitan, bitbit ang ana kasanag.

“Mag-antus ka sa kadulum, Bulan,” mapait nga sambit ni Adlaw.

Wara naghalin si Bulan sa luyo ni Estrelya. Ginpudyot na ang mga buka nga bahin ni Estrelya kag ginsabwag ang mga ini sa anda kaugalingon nga higad kang kalangitan samtang ginabuy-an ang pagtug-an nga bukon na dya pagabayaan.

Amo dya ang rason nga tubtob kadya, iririmaw sanda ni Bulan kag Estrelya sa anda kaugalingon nga higad kang kalangitan. Sa kamingaw ni Adlaw, nag-untat tana sa pagtandug sa mga nangin malapsi nga tawong-duta. Dugang kadya, may mga bahin man ang kalibutan nga napaslawan kang katugnaw. Mabatian sa mga huringhuring nga maabot ang tion nga magabalik si Adlaw, dara ang ana nagakarayo nga kaakig. Pay may ara man ti sugidanun nga sa tion kang ana pagpangasubo, ginasid-ing sa gihapon ni Adlaw si Bulan, agud sa bisan madasig lang nga tion, liwan na nga mahangpan ang kaanyag kang tinuga nga sadto nangin ana.

TAPOS


Filed under: EARLY SOL GADONG, PADYA KINARAY-A, SUGIDANUN PAMBATA, TAGPASAKUP SA PADYA KINARAY-A Tagged: Early Sol Gadong, KINARAY-A, Sugidanun

Philippine Ajumma

$
0
0

By Linda Arnaez-Lee
(Translation from Kinaray-a by Jose Edison C. Tondares)

“Getting a husband is like gambling. You never know if it is good luck or bad luck that will hit you. That is why it is better for you a get a husband from somewhere near. If your husband hurts you, you can easily run home. What are you going to do in Korea? It’s too far. Here, even if it is just a harvester that you marry, at least you are close to us.” These were the last words my father spoke to me when I asked his permission to marry a Korean.

“What? You are marrying a Korean? Why a Korean? Just where did you meet that guy? You have so many suitors and you pick a Korean? Are you sure about that?” All these questions from my friends and co-teachers in a public school where I teach were like rattling gunfire.

I indeed had many suitors. There was a policeman, a politician, a teacher, an overseas worker, a Muslim businessman, a sacristan, a widower, a married man, a bum, a student, and one crazy guy. Beat that! I had all! But none made me tick! If this was at all, however, the reason for marrying I would have gotten married when I was still a student. The truth was my suitors did not really come up to what I called my standards. That was not how I chose whom to marry. I wanted someone who shared my views in life, and that would be building a family that was good and happy, that even if along the way plates and pots would fly out of the window, and love would be gone, we would still have the same views; that we would have handsome and pretty kids (we need to improve the race), long life, and stable jobs. The fulfillment of these dreams I saw in Bruce, a Korean referred to me by my elder sibling in Korea. That was why I did not listen to my father or my friends or those I knew. Against what they had to say, I flew to Korea.

On 24 January 2001, I was one of the passengers of Korean Airlines flying to Seoul. I had with me a suitcase and three paper bags filled with canned foods and noodles. I wanted to be prepared just in case I would not take an instant liking to their food.

The instant the plane’s wheels hit the ground, I instantly felt I was now in the land of slinky-eyed people fond of eating kimchi. I was motionless for a while. What fate was it that awaited me?

The paper bags I carried with my left hands were a topsy-turvy while I dragged my suitcase with my right. I saw him right away among the crowd waiting outside the arrival area. I was amazed that I saw him immediately. I did not find it hard to look for him even if everyone looked alike with their eyes in perpetual squint. It might have been because I had already seen and been with him twice in Manila, and I have closely studied the pictures he sent me together with a set of lotion which I would later found out were for the face. All the while I thought they were for my arms. No wonder it was harder to shake than a dead snail!

What’s funny was he hurried much to the airport but forgot to bring a winter coat for me. I didn’t really feel the cold perhaps because I was feeling too many things, or maybe I just had brought along enough tropical warmth. If I was an anchovy, I would say I had been sundried to the bones before I left the Philippines. I did not feel the cold until we reached their house in Busan from Gimhae Airport. He offered to take off his jacket for me to wear but I was like the courageous Gabriela Silang when I refused his offer and said, “I’m ok!”

When we arrived at his place, his mother was already waiting outside with the coat he forgot to bring. Mother-in-law had a curly hair. From afar, her head looked like cup noodles waiting for steaming hot water. Father-in-law was sitting on the floor and leaning on the wall by the door. He was crippled and he had to drag himself. Before him was a low round table laden with food. Mother-in-law wasted no time wrapping me with the coat she was holding while rattling off words not one of which I understood. That was when I started feeling the cold.

I did not like the food laid before me but I had to eat. I did not want to offend. I was not able to sleep to the first night I stayed at my husband’s. It was my first time to sleep on a warmed floor they called undol.

Very early in the morning I heard the pots and basins clanking. She was already up, Omoni. That was how they called mother in Korean. I glanced at the watch hanging on the wall. It was just four in the morning. Alarm clocks can glitch and batteries lose charge but not Omoni.

The first thing I learned at the training center for wives of Koreans was displaying respect. It was regarded to be of utmost importance in the household and in society. From waking up “Annyeonghi Jumosyeossoyo?”, to before meals “Jal mokesumnida,” to after meals “Jal mokossumnida,” to leaving the house “Tanyo ogesumnida,” to meeting someone by the street even if a stranger “Annyeong haseyo,” to arriving at home “Tanyo wassumnida,” to offering food “Jinji tuseyo” until before sleeping “Annyeonghi jumuseyo.” Endless courtesy. It was strange, however, this people on the second floor. They almost bump into you but hear nothing not even a cat’s meow of a voice. I would have wanted to have actually run into them.

Our marriage was arranged even if we were actually already married in Manila. This was to introduce me to the family, relatives, and friends as a new member of my husband’s family. There were no sponsors and godparents. The ceremony done by the pastor was austere. What was not simple was my three-inch thick make up and false eyelashes. My wedding gown looked like Cinderalla’s gown in some fairy tale book I read a long time ago. I had high heels and I smiled like the corners of my lips would reach past my jaws to my ears. Even Bruce had to wink three times with his mouth open at what he saw. I thought he couldn’t believe it was me, his bride. Huhum!

I could feel Bruce was nervous when he lighted the candle and it didn’t burn right away; and when his voice trembled as he responded “Ye!” or “Yes!” to the pastor; when our heads hit together when we bowed; when the corsage fell off from his suit. Everyone was laughing when Bruce picked it up and slipped it in the breast pocket of his suit. I on the other hand was calm, smiling as if amused and simply observing. Went with the flow.

The ceremony was soon over and was followed by a picture-taking beginning with the parents of the newly-wed. Mine was a pair proxy, a Korean couple known to the church. I remembered father. I would make it up to him when I come home to Antique. I plan to have another marriage ceremony according to the Aglipayan tradition. My father was an Aglipayan. Next in line for the photographs were the relatives, friends, and acquaintances.

“Popo!” “Kiss!” shouted everyone. Bruce’s trembling lips pressed on my checks. The camera flashed. The crowd applauded. Everyone was happy!

The wedding started at eleven in the morning and ended past two in the afternoon. We went home for the ritual bow to my parents-in-law. Then they gave me an envelope containing 300,000 won. Bruce had his too. We were to spend the money for our honeymoon in Kyeongju City. Bruce was simply unlucky. Red flag!

So Bruce wouldn’t feel so bad, we went around the whole of Kyeongju. We were out of our hotel for almost the entire time. We visited the Kyeongju Museum where one can learn about the Silla Dynasty. We rode a boat that from afar looked like a wading swan. We walked on a bridge arching over a pond and fed fishes as big as bamboo node. I was amazed. In my whole life I never saw fishes that big and they were of different colors. There was a red one, an orange, green, and a dapple of black and grey. Their splashes where like that of children playing in the irrigation canal during rain season. We had our picture taken. We took turns holding the camera, until an ajoshi, a man about 45 pitiful of us volunteered to take our picture together. “Hana, dol, set!” Klick! We also had our picture taken among the flowers. How beautiful they were. They were like pieces of puzzles places exactly where they should be. They formed a design. It was doubtless that a busalian was behind all of these. An obra maestra. Who would believe that on the rocky grounds of Korea will grow these flowers?

We had dinner at a traditional Korean restaurant where food seemed to be like all grass. There were many patrons eating, mostly couples like us. Perhaps they were newly-weds too. The women were all slim. I could not understand why “healthy” for them was being thin. In short, all bones! After dinner, we left the restaurant for some fresh air. I could not explain how I felt. Empty. Maybe I was just hungry.

Bruce pulled me further up. He brought me in front of a gaudily lighted door. Norebang. Videoke in our language. Bruce sang a few songs. He was a good singer. His timing was good and it was pointless to argue that he was used to norebang. He sang “kayo” or all-time pop songs but only a few. It was me wailing almost all of the one hour and a half that we stayed inside the norebang. “Manam,” or “The Rendezvous” was the first number I sang. This was the first Korean pop song that I knew. And then I sang English songs. One of them was “What’s up?” I haven’t taken a swig of soju but I was like drunk belting out those songs. Bruce was quiet. I thought I would rapture a vein in my neck trying to hit the high notes. I shouted out the lyrics. Was it really the lyrics I wanted to shout? But the lyrics of Bruce’s silence were even louder. The door opened. The manager of the norebang came in with a tray of Sewoo Kang, shrimp crackers in English, and saida and mekju in can. Cider and beer in can. The manager extended our one hour stay to another thirty minutes. “Serbisu,” was their term for “Service,” a Konglish for free. That was for my good singing. Bruce choked on the mekju when he heard the compliment.

It was already two in the morning when we returned to the hotel. Our room had two single beds. Bruce immediately sprawled on his bed. I went to the bathroom. Ay! Panulay! I was surprised by the automatic lighting. Everything was high-tech from the sliding door that opens just before you step in, up to the water closet that in a press of a button will wash your arse. Not good. Tsk! Not really good. There were simply too many things to press I didn’t know which one to press first. To avoid accidents, I decided to do things manually. When I stood up from the toilet, the water just flushed. I haven’t seen that coming!

I was smiling when I went out of the bathroom. Until I slept I had that smile of wonder, fear, joy and anxiety.

In the morning I woke up to a freshly-made breakfast by the bedside table and saw Bruce already dressed up. He was ready to go home to Busan.

The first few months at Bruce’s, Omoni wouldn’t allow me to do a thing. I couldn’t touch a thing without her taking it away from me. Dishes, laundry, vacuum cleaner, rags – she had to do them all. She told me to rest in the room, or fix myself, or go where I want to go. I thought Omoni was an angel descended from heaven but I found out all this kindness was the opposite of what she felt. The truth was she wanted me to force her to let me do the chores. That was their culture, even when giving money and gifts. You had to persistently refuse or give, whichever the case was, even if you had to chase each other and the 100 won coin, baegon is dented with mishandling. That was how they were.

One time, I disobeyed Omoni’s words. I went to her in the kitchen while she was frying fish. Just so I could start a conversation, I asked her, “Omoni what are you frying, mogi?” “Uung,” she replied. I thought Omoni did not understand my question. I looked up in the dictionary the Hanggul word for fish… mulkogi, and mogi meant mosquito! Santissima! Omoni fried mosquitos! Sigh… this Hanguk Mal was so hard. Every word sounded alike, mogi, kogi, yogi, tsugi, palli, palle. Hay… molla! Ewan! Ambot! Elam! Ambay!

A year and a half passed. What everybody waited for came – the grandson by the youngest son. My husband was the youngest son. Omoni was like grabbing kadyos from my legs while she was saying “Aigo…charanda! Uri aga charanda!” How good, my son knew how to do it! Omoni was ecstatic especially when she knew that I was having a son. This was where my calvary began.

If in the Philippines there were so many superstitions, the same is true in Korea. When I started conceiving, I was prohibited from eating ori kogi, a duck meat because if I did my son’s toes will join together like a duck’s. What if I ate balut? It was also not allowed because it was still a duckling cooked inside the boiled egg. I could not hammer nails for hanging my picture frames because my son might be born a harelip. I could not sit by the door or on the stairs because the baby may not deliver well. There are so many more superstitions. I can, however, scrub the floor every morning even if my back already aches from mopping the floor with my bare hands. (Here, mopping the floor with your feet was a sign of laziness. It should always be done with the hands.) I could also eat kimchi even if my hemorrhoids were so swollen. I could take milk even if I wanted to throw it up. They tell me I should be eating Miyok Kuk or seaweed soup because it would cleanse my blood. Omoni uses a huge pot to cook Miyok. I had more than enough to eat for a month. Breakfast, lunch, dinner, Miyok! Every day of my life, Miyok! There was simply too much of what can and cannot be done, what should and should not be done. The problem was there was nothing I could eat that I would not throw up later. My weight slid down from forty-eight to forty kilograms. I could not do anything for the whole day but to lie down and vomit. I had a wash basin beside me for my puke. When I asked for permission to go home to the Philippines, Omoni agreed. She could not, after all bear to see me suffering. Before I went home, I took some intravenous therapy from the hospital to regain some strength. When I arrived at the Ninoy Aquino International Airport, I immediately felt well. Tampuhaw! I could not feel any bad thing from the tip of my hair to the tip of my toenails. Amazing! Nagapanamkun ako sa Pilipinas!

After my one month vacation is over, I returned to Busan longing for my new family and hoping that the worst of my conception is over. It was not long when I smelled kimchi when Omoni opened the refrigerator and I vomited again, so hard I thought I was throwing up my innards.

It was not possible for them not to eat kimchi because it was staple. What I did was not to eat with them.

Hyeongnim, for that was how a kun myeoneri would call her sister-in-law in Hangul, complained why I was not eating with them and not helping with the household chores. All I did was roll on the mat. I should be doing this and doing that. There were too many things for me to do. What irritated me was that she was everywhere.

They told me that if you married a Korean, you married a whole family. It was not possible for only the husband and wife to decide. Everyone had to be included in decisions ranging from what to name the child, to the child’s insurance, to his schooling, to his diet, to giving him a bath, to his clothes, diapers and toys, even how many children to have. Everyone had to have a say on everything. There was no mine or just us. It should be all of us. But I wanted to spite them and did everything to the contrary. I could be worse than a big-pitted plum if someone challenged me. I was used to being independent and to trusting myself in the Philippines. I did not need advices especially if I did not ask for them. This was how our misunderstanding started.

I felt I was not important in the household and there was nothing I could say, or in more exact language, I could not say anything during decisions in the household. Bruce was ever obedient because he was the youngest among his siblings. If there was anything wrong, I felt I was at fault and everybody was ganging up on me. This went on as I could not fight back, express myself and explain my reasons and rights because I could not speak their language well. It was hard… my nose was running. Sob!

I realized that if we only had one child, they would continue to disregard me because they can readily take care of the child. Only one. They might even send me back to the Philippines if I no longer had any use for them. If we had two children, they definitely could not cope baby-sitting the kids. They would need me and they could not send me home. If we had two children, I could do two things if they wanted Bruce and I to separate: to bring the two children back to the Philippines, or leave them both with them. I wanted to see if this would be appealing to them. Both would be impossible. I knew what I had to do. By hook or by crook, our six-month old son should have a baby sibling. Mr. Bruce Lee, get ready!

Thus our only child became two and then three. A certain peace came about especially when we transferred to a duplex where Omoni had a different living quarter. It was just a wall between us. Hyeongnim must also have gotten tired of getting herself in our affairs. Gave up on my bullheadedness. She must have seen she’d get nothing from me. Aboji, my father in law went on to the next life. Omoni was living alone. She would only go to our house to check if the floor was dusty and to asked if I have cleaned the house or not. In the end, she must have also gotten tired of running her hands on our floor and had limited her visitations to seldom. She must have realized that I was not irresponsible inside the house. I was beginning to think more peacefully, but I had too much of household work for my self. Everything was mine!

I was like a propeller in the morning. I would wake up at six in the morning and nurse my only daughter with a feeding bottle. After feeding her and putting her to sleep, I would prepare the breakfast. While waiting for rice to cook and reheating the soup, I would put in my son’s lunch boxes their spoons and chopsticks, and also their water. They would have their lunch at school. While they are still sleeping, I would lay down their breakfast on the table and place their lunch boxes in their bags. Then I would rouse them up to eat. While they are eating, I would boil water for the thermos and for sterilizing the feeding bottles. Meanwhile I would wash the feeding bottles, warm their bathing water, and prepare their clothes. After they are done eating, have taken a bath and are dressed up, if Nene wakes up, I would carry her on my back so that I can go on working. When the kids are gone, I would air the pillows and blankets, fold them and put them inside the closet. Then I would go on vacuuming the floor, and damping them with a towel. I would boil the rags to keep them white. I would soak the laundry. I would feed Nene. When these were all done, it was time for me to eat my breakfast. This was my daily routine. I had not included yet my routine for lunch and dinner, helping the kids with their homework.

My eldest was already on Grade 3 and my second on Grade 2. Before, I did not have plans of having more children. My hope was only to have even just one child. They, however, bullied me and when I was at the hospital to deliver my child, Hyeongnim told me “Teng!” Korean for that’s enough. “Have only one child.” My ears rang like bells. I did not like being dictated. After the six-month period that the doctor prescribed for not getting pregnant, I was preggy with Jake’s younger sibling. That would now be my Minho Ho Lee (star of City Hunter and Boys over Flowers Korean drama series) dead ringer, Jewon. After seven years, Nene was formed in my womb. It was complete. Bek Chum! 100%!

Bruce would leave the house and seven in the morning to work and return at around nine in the evening. He would already be too tired to teach the kids about their homework, or read news or notices from the school. I could not do anything but try so hard to read and understand Hangul. If I could not understand it, I would look it up in the dictionary and just try to see how it all means in the homework. It was difficult because it was not my language. I was disabled from expressing what I wanted to say as what would happen during meetings or classroom observation at school. I was like dumb seating at the back understanding nothing about what they were talking about in front. I pitied myself but above all, I pitied my children.

One time, there was a letter from Jewon’s Kindergarten teacher. I asked Bruce to read it because I was having a headache understanding it. Bruce told me that on Saturday afternoon at around 1 pm, the kids will have a sports fest thus the children must wear the red t-shirt which was the school’s gift to them last Children’s day. I trusted that it was really what the letter said. On Saturday, Bruce went on leave from work to attend the sports fest. We rode Bruce’s Matiz and looked for the sports fest venue. We even got lost. We went to the wrong venue. We were late when we arrived. What was bad was that all of Jewon’s classmates were waiting for him, and all of them were wearing white. They asked Jewon why he was wearing a different color. Those wearing red were their opponents. I pitied Jewon and was upset with Bruce. I cried. Even if it was late I asked Bruce to get Jewon’s white t-shirt from home. How do you think a child would feel being different from everyone just because of a foreign mother who could not understand Hangul? Add to that a father who is just as clueless. Perfect dou!

By four in the after, I was wondering why everyone was taking out their victuals. There was a picnic and it was written in the letter! We haven’t brought even just a drop of water! So we swallowed nothing staring into space. Did Bruce really read the letter? Or was it because he was too tired and sleepy from work that he only skimmed over it and white became red and the picnic was gone? Magic?

If I was good in Hanguk Mal, I would never leave these things to Bruce. If was good in Hanguk Mal, I would be free to express my thoughts and feelings. I can do things on my own without dragging Bruce. There was only one solution. I had to go to school again and study the Korean language.

It was good that there was a free language course at the Kyeongsung University which was connected to Namgu Social Welfare Center for foreign spouses of Koreans. The enrollees were of many races. There were Russians, Chinese, Mongolians, Indonesians, Malaysians, Japanese, Vietnamese, Filipinos and others. If we talked all together in our own languages, market day at Sibalom every Tuesday would certainly pale. That was why the use of other languages aside from Hangul Mal was prohibited. Our classes were every Monday, Wednesday and Friday or MWF and starts from one to three in the afternoon.

Their program was not only Korean language. There were culture and food showcases which intention was to let the community appreciate the food and culture of other races. It was also to educate the native Koreans, especially those with multi-cultural families, about cultures other than theirs, so that they will understand and accept their foreign in-laws. I became active in the cultural group and became the coordinator-trainer for the Filipina group. It was here that I met the challenges to my skill in teaching in the field of acting and dancing. The show became successful. For the first time my family witnessed my skills with things outside of the house. I felt a change in how they looked at and treated me. Even the children, I felt that they were not ashamed of me and they were actually proud of me as their mom. Things got better when invitations for performances started pouring in and I got a job as a parttime English teacher in a hagwon or academy near our house.

The children grew up and so did our expenses. I had to help Bruce financially. I worked the odd jobs. I worked as a barista and waitress in a multi-culture café also managed by the Namgu Social Welfare Center; I also was a librarian in a public high school; I was a private tutor and was doing part time job at the hagwon as an English teacher. In every corner of Korea I felt racial discrimination, especially at the hagwon. There was one who wanted to introduce me as a Canadian to the students. They did not want me to introduce myself as a Filipino. I should dye my hair and doll up and apply blue eyeshadow over my eyes so everybody would think I was a Canadian or of white race. But what can I do, there was not denying I was a Filipino. There was no lying with my nose looking like pressed ginger and my height barely even with a walking cane. Maybe I can pull it off if I had a silicone implant in my nose and I wear five-inch heels but those were things I would never do in my life. I would argue and fight with those who look unkindly at my being a Filipino. I would look for a hagwon that would accept me based on my skills and not on my race, color and looks.

The government realized the effect and influence of Ta munhwa Kajong or multi-culture families on the future of Korea. More and more foreigners want to marry Koreans and their children also increase in numbers. In the next ten years, these children would become the leaders and citizens of the nation. What would Korea’s future be if the government did not pay attention to the education and livelihood of the Ta munhwa Kajong? The budget for Ta munhwa was increased. There were more projects, programs and propaganda for education, child rearing, livelihood and many others for what they call multi-culturalism and globalization. Racial discrimination was abated. The perspectives of the natives slowly widened and they began to accept the nature of their in-laws. This would include my own in-laws. They understood me better. We reached a compromise between our nature and differences.

In the eleven years that I had lived in Korea as a wife of a Korean, daughter-in-law, mother of three beautiful children, nothing was easy for me. I faced challenges as huge as the Beaktosan, the highest mountain in Korea; challenges in language differences, food, culture, and domestic and community traditions; challenges that strengthened my person and developed my mind and feelings. Even if plates and pots fled out of Bruce’s house, our family would remain strong. We would live long with hope, love, and joy in our hearts. This would be the fulfillment of my dreams.

Like what father said, I gambled when I married Bruce. My cards were Bruce, Omoni, Hyeongnim, friends and acquaintance, the society and my children. How I handled them was my suffering and endeavors to ultimately win. For those who are afraid to gamble, Filipino or Korean or whatever race, be a spinster and roll the barrels in the sky.

________________________
Linda Arnaez-Lee has a BSED Math degree from Saint Anthony’s College in San Jose, Antique and significant teaching experience in secondary schools prior to migrating to Busan, South Korea to build a family with his Korean husband. She is an active member and coordinator of a church-based cultural group and of the International English Association (IEAK)in Korea.

She wrote this personal essay as an entry to the 2012 Padya Kinaray-a sponsored by Balay Sugidanun. This was chosen as a Finalist and the Most Read Entry.


Filed under: ENGLISH, LINDA ARNAEZ-LEE, PADYA KINARAY-A, SELECTED TRANSLATION, TAGPASAKUP Tagged: Linda Arnaez-Lee, South Korea

Ang Tigre kag ang Tinanuk nga Saging

$
0
0

Artwork ni Steve Seeley (www.lostateminor.com)

Artwork ni Steve Seeley (www.lostateminor.com)


NI LINDA ARNAEZ-LEE
Gin-edit ni JOSE EDISON TONDARES

Sa sangka gamay kag madanlug nga lugar nga ginapalibutan kang kabukidan, may sangka tigre nga nagauli. Dya ginakahadlukan. Kada tukad na sa putok-putukan kang bukid kag magngurub, nagakudug ang tanan.

Sa sangka gabii nga madulum ang palibot kag ang tanan natabunan kang ambon kag tun-og, nagdulhog ang tigre sa baryo agud magpangita kang makaun. Grabe ang anang gutum hay pira run ka adlaw nga wara makakaun. May nakita tana nga balay nga nagabanaag sa kasanag kang sulo sa sulud. Nagparapit ang tigre kag nagtiid sa bintana.

Hinali lang nga may naghibi nga bata. “Waaaaaaaaaaaa! Waaaaaaaaa!”

Nagpanghulung-hulung ang tigre kag hinay-hinay nga nagkamang para magsulud sa balay. May nabatian tana nga limug kang sangka babayi. “Hipus! May ayam umang sagwa!” Wara naghipus ang bata. Wara nahadluk sa pahug kang nanay.

Gin-islan kang nanay ang anang pamahug. “Hipus! May baboy-talunon sa sagwa! Bul-un na ikaw kar-on kag kan-un!” Wara gihapon naghipus ang bata. Gindugangan na pa tiyabaw.

Natingala ang tigre nga wara ti hadluk ang bata. Pensar ka tigre, “Ano ayhan hitsura na kadya?” Nadugangan ang gutum ka sapat kag nagtindug kag liwan naglingling sa bintana. Sige gihapon ang hibi ka bata.

“Dya run ang tigre! Dyan lang sa dalum-bintana!” Hambal ka nanay. Nahangyus ang tigre sa anang nabatian – kinulbaan, nagparamuypuy kag nagparanglapsi nga naglup-og sa lupa.

“Paano na naman-an nga rugya ako?” Pamangkot kang tigre sa anang kaugalingun.

Nagginhawa kang madalum ang tigre dayon naglingling liwan sa bintana. Sige gihapon ang hibi kang bata. Wara gihapon ti patimaan nga nahadluk dya. Wara pa ti nasumalang ang tigre nga tinuga nga wara nahadluk kana. Tanan sa kalibutan nahadluk kana nga bisan sangka mitlang lang kang anang ngaran nagapakudug sa makabati. Nagkabalaka ang tigre.

Liwan naghambal ang nanay, “Paghipus run! Dya ay hud tinanuk nga saging!”

Lagi-lagi nag-untat ang hibi kang bata. Daw ginhurupay. Gulpi lang naglinung! Bisan ginhawa wara ti mabatian ukon mabatyagan. Natingala ang tigre kon ano nga sahi ka tinuga ang tinanuk nga saging.

Kinulbaan ang tigre. “Laban-laban mas gamhanan, mas mapurus kag mas kaharadlukan ang tinanuk nga saging kaysa kanakun!”

Gulpi lang may nagpusdak nga mabug-at sa anang likod. Gindumdum ka tigre nga wara run ti iba nga nagtupa sa anang likod kundi ang tinanuk nga saging! Nagtaririt ka dalagan palagyo ang tigre. Kalampano gid kon madakpan tana kang kaharadlukan nga tinanuk nga saging!

Ang wara maman-an kang tigre nga ang nagtupa sa anang likod amo tana ang sangka takawan nga naglumpat halin sa atup kang balay. Nasal-an ka takawan nga baka ang tigre. Bisan ang takawan daw mapatay man sa tuman nga kahadluk kang namarasmasan na nga ang anang ginasakyan bukut baka kundi tigre.

Nagdalagan kag tumpilak ang tigre agud magliw-as kag mahulog ang kaharadlukan nga tinanuk nga saging halin sa anang likod. Ay, hugut man ang kapyot kang takawan sa likod kang tigre. Hadluk tana mahulog hay nama-an na nga oras tana mahulog, gus-abun gid tana nga buhi kang tigre.

Dalagan, tumbo kag waslik ang ginhimo kang tigre para magbuhi ang tinanuk nga saging sa anang likod pananglit daw taka dya nga nagadukut sa anang likod. Bilog nga gabii ang taris kang darwa nga lunsay daw mapukros ang ginhawa sa kahadluk mapatay. Sige ang andang libot sa bilog nga kabukidan kutub naabtan sanda kang kasanagun.

Ang takawan, mayad lang hay may nakita nga nagbuyok nga sanga kang kahoy. Amo to ang anang ginkamras kag ginasaka. Nanago ang takawan sa mga sanga kang kahoy. “Hay, salamat nakaluwas gid man ako sa tigre!”

Ang tigre tana nakaginhawa man kang masulhay. “Salamat Dios ko, sa pagluwas mo kanakun! Sobra gid man gali ka makaharadluk nga tinuga ang dyang tinanuk nga saging!”

Dayon karipas kang tigre pauli sa anang ginahukmungan sa bukid.

*** Tapos***

Pagligwat kang tumanduk nga istorya kang Koreano nga “The Tiger and the Dried Persimmons” (www.pitara.com)


Filed under: DAGYAW-MANUNULAT, KINARAY-A, LINDA ARNAEZ-LEE, SUGIDANUN PAMBATA Tagged: KINARAY-A, Linda Arnaez-Lee

Ang Aswang Kag Si Paok

$
0
0


NI LINDA ARNAEZ-LEE
(Salamat sa pag-edit ni Jose Edison C. Tondares)

Sa sangka baryo nga ginapalibutan kang kabanglidan, may ginabantog nga sangka aswang. Ginakuno nga tagsa abot kang kasisidmun nagatuhaw dya agud mamagat sa buhi, sa unahan ayon kang kanyugan.

Duro ang ginahadlukan mag-agi sa buhi kay basi ilambatan kang aswang. Gani, bag-o pa magsirum, nakauli run ang tanan sa andang mga balay.

Nakaabot dya nga huring-huring kay Fausto Di Makautot nga ginakilala sa alyas nga “Paok Maoy”, sangka 35 anyos nga laon, nga bangud masami lang nagamaoy wara ti may naluyag magpamana kana. Timprano pa nagabauk run kang bahal si Paok imaw kang mga manuggarab kag mananggiti sa kanyugan. Alas tres pa lang sa hapon, lingin run ang maoy nga laon.

“Ano nga aswang-aswang man. Pati takun kara!” Hambal ni Paok samtang nagatagay kang bahal.

“Ay, tuod tana ra Bay! May nagapamagat nga aswang dyan sa buhi. Nagkarabitas gani kuno ang smagul ni Bay Birin sa sobra nga palagyo kang nag-agi sanda dyan halin sa bilasyon,” ang hambal ni Mado Mananggiti.

“Bayi kuno kag labug ang buhok!” Saligbat ni Godoy nga sangka mananggiti man.

“Bayi? Mayad gali to pangasaw-un eh! Hahaha!” Nagkirinadlaw sanda tanan.

Si Paok Maoy, wara ti ginakahadlukan kon lingin. Aber pa kon aswang. Testingan na gid kuno kon sa diin gid kutub ang kasupug kang ginabantog nga aswang.

Pag-abot kang kasisidmun, nagdakan-dakan si Paok sa buhi para bantayan ang aswang. Naghapa tana sa lupa kag nagpakuno-kuno nga patay. Burubhay, may nagtiktik. Dyan run ang aswang! Nakita na si Paok nga nagahapa sa lupa. Ginparapitan na si Paok kag gintuduhan pa gid ang tiktik. Pero wara nagahulag si Paok. “Siguro bag-o lang dya nabugtuan kang ginhawa hay mainit-init pa,” ang pensar kang aswang.

Ginhakwat kang aswang ang kahig ni Paok. Ginpasarika na sa anang likod kag gin-guyod. Nayudyud ang pungyahon kag ulo ni Paok sa lupa. Wara gihapon naghulag si Paok. Nag-agi sanda sa kabatohan, sa taramnanan kag sa kawayanan, pero wara gihapon naghulag si Paok. Wara na ginsapak ang mga sakit nga agi kang mga bato kag siit. Gusto na pamatud-an kon tuod gid bala nga masupug dyang aswang.

Sa unahan, may sangka kudal nga kawayan. Kang ginlakad kang aswang ang kudal, nagpangyaput si Paok sa kudal. Indi makahalin ang aswang. Natingala. Basi nasab-it lang. Gintuduhan na butung ang kahig ni Paok pero hugut man ang pangyaput ni Paok sa kudal. Indi kadaug ang aswang. Gintuduhan na pa gid pagbutung. Nagburun-a ang aswang ka butung kay Paok.

Si Paok, natam-an run gid kayugit sa aswang nga indi makadaug magbutung kana. Sa sobra na nga pugung kang anang karadlawun, nag-utot si Paok! Nagasigabong kag makasuruka ang utot ni Paok. Nahangyos ang aswang! Paglaum na patay run ang anang ginaguyod. Nagkuyampad ang ginabantog sa kasupug nga aswang, samtang si Paok ginaparamalhas kag naumpawan sa sobra nga kadlaw sa aswang. “Hadluk man lang gali sa utot!”

Umpisa kato, wara run namagat ang aswang kag si Fausto Di Makautot alyas Paok Maoy gintawag run sa ngaran nga Fausto Parautot alyas Paok Utot.

***Tapos***


Filed under: LINDA ARNAEZ-LEE, PADYA KINARAY-A, SUGIDANUN PAMBATA, TAGPASAKUP Tagged: aswang, PADYA KINARAY-A 2013

‘Sa Pagpatay sang Isa, Ulamid Kita’ ni Gil S. Montinola

$
0
0

Lewis Loughman  via www.lostateminor.com

Lewis Loughman via http://www.lostateminor.com


Halin sa koleksyon ‘Tinaga kag Iban pa nga mga Binalaybay,’ Ika-Duha nga Padya sa IYAS Literary Prize 2013

Patay na ang murugmon.
Humlad ang iya pakpak
nga nagahuray-ad
sa lutak sang talamnanan.
Ginauk-uk sang mga ulod.
Kipot ang iya mga mata.
Sa kadako sang mga ini,
wala niya nakita ang nagpatay sa iya.
Wala na sing maako
kon sin-o ang maisog
nga may kinamatarong
sa pagpugong-pauntat sang iya lupad.
Nanago ang paka sa bangag.
Nagpalipod ang tibakla sa kugon.
Naglinong ang tikling.
Amo ini ang natabo,
sugilanon sang kawayan.
Namati lang ang humay.
Kinulbaan ang mga ilaga,
madasig nga nagdinalagan
panago sa ila mga buho.
Malinong nga nagalupad
ang murugmon isa ka hapon.
Palibot-libot sa kahawaan.
Maabtik niya nga gindagit
ang wala animo nga ilaga.
Wala nakita sang iya dako nga mata
ang hilo nga ginburibod sang mangunguma.
Ang hilo nga ginkaun sang ilaga.
Ang hilo nga nagpahinay sang hulag sini.
Ang hilo nga ilaga lang kuntani ang tinutuyo.
Nagdungan sa pagdula sang adlaw
ang pagkadula sang murugmon kag ilaga.
Naghuyop ang matugnaw nga hangin;
nagkulurog ang dahon sang kawayan.
Ginbulos sang kalinong ang palibot.
Nagpalanglapsi ang tulabong,
indi sia sigurado kahapon,
sa mga kuol nga iya ginkaun.


Filed under: DAGYAW, GIL MONTINOLA, HILIGAYNON Tagged: Balay Sugidanun, Binalaybay, GIL MONTINOLA, Hiligaynon, IYAS Workshop

‘Tinaga’ ni Gil S. Montinola

$
0
0

Halin sa koleksyon nga “Tinaga kag Iban pa nga mga Binalaybay’, Ika-Duha nga Padya, IYAS LITERARY PRIZE 2013.

Ang mga tinaga ko dahon
Gabayaw sa mga panganod sa langit
Gapangayo ulan para magrabong
Ulan nga manalusop sa duta
Supsupon sang ugat
Manultol sa mga sanga
Pakadto sa bag-ong ulhot
Nga mga salingsing
Ang mga tinaga ko humay
Patubigan kag abunuhan
Gabutan hilamon
Lumban ang mahawan
Tubtub mamaro
Mangin tinggas nga bulawan
Ang mga tinaga ko lasang
Masinaw nga busay nga nagailig
Ilahas nga mga sapat ang mahutik
Nga ang ila pisik may kaabtik
Mabugnaw sa pamatyag
Ang huyop sang hangin
Nga nagapasundayag
Ang mga tinaga ko nga ini
Para lang sa imo
Ikaw ang tingog
Ang huni sang ining tanan
Ang bunga
Ang iyas
Ang kagulangan
Kag ang tanan diri
Sa akon kalibutan


Filed under: DAGYAW, GIL MONTINOLA, HILIGAYNON Tagged: Balay Sugidanun, Binalaybay, GIL MONTINOLA, Hiligaynon

‘Yolanda’ ni Gil S. Montinola [May mga Litrato kang Barbaza, Antique]

$
0
0

Follow Balay Sugidanun on WordPress.com

Halit ni SuperTyphoon Yolanda sa Barbaza, Antique /Litrato: Faith Asenjo-Laurio

Halit ni SuperTyphoon Yolanda sa Barbaza, Antique /Litrato: Faith Asenjo-Laurio


Yolanda pamatii
Balikda ang tanan mo nga ginpang-agyan
Ikaw lang ang naglabay
Duru katama ang nagkarahapay nga balay
Nagkaraanod nga mga pinangabudlayan
Kag ginlugdang mo ang handum kang kadam-an

Yolanda pamatii
Duru katama nga kabuhi ang imo gindaga
Daad mabatian mo ang nguynguy
Kang mga bata nga ginbul-an mo ginikanan
Ang hibi kag panangis kang mga ginikanan
Nga ginbul-an mo bata
Kag ang bilog nga pamilya nga imo gindura

Halit ni SuperTyphoon Yolanda sa Barbaza, Antique /Litrato: Faith Asenjo-Laurio

Halit ni SuperTyphoon Yolanda sa Barbaza, Antique /Litrato: Faith Asenjo-Laurio


Yolanda pamatii
Daad batyagan mo ang gutum
Kang nagaraguuk nga mga busong
Ang ramig kang kagab-ihon
Nga nagakunop sa tagsa-tagsa nga naduraan
Ang dulum nga nagalamon sa anda baratyagon
Halit ni SuperTyphoon Yolanda sa Barbaza, Antique/Litrato: Faith Asenjo-Laurio

Halit ni SuperTyphoon Yolanda sa Barbaza, Antique/Litrato: Faith Asenjo-Laurio


Yolanda pamatii
Sa ginhawanan mo nga banas
Kami tanan rugto ang amat-amat manubo
Manarinsing
Marabong
Mang-ugat
Kag magpabakod
Sa imo nga ginpang-ubra, kami sa gihapon mamutwa
Iririmaw nga magpapag-on
Magbangon
Kag magpadayon
Filed under: DAGYAW, GIL MONTINOLA, KINARAY-A Tagged: Antique, Balay Sugidanun, Binalaybay, GIL MONTINOLA, KINARAY-A, Super Typhoon Yolanda

“Libat ang Kabuhi” ni Sir John Idagdag

$
0
0

"Strange double vision" by Elena Kulokiva via www.lostaeminor.com.

“Strange double vision” by Elena Kulokiva via http://www.lostaeminor.com.


Libat ang Kabuhi
ni John Idagdag

Ang una nga tikang mangin urihi man,
Sa kadasig ta magakuri man kita,
Sa pagpamahulay, may pagmara,
Libat ang pagpanakayon; budlay usuyon.

Kon may putukputukan, may sadsaran,
Pagatangraun ikaw, sunod ikaw magakuob man,
Sa imo kabaskug may kahina nga magasunod,
Libat ang Kadarag-an, indi maangkon kang tanan.

Sa paghalayhalay, may sunod nga pagbungkaras,
Sa pagbarikutot, may naaman nga paghiwud,
Sa katurugon, may pagbugtaw,
Libat ang pagmaradmad sa mga lay-ud kag tamad.

May una kag ikarwa nga barasahun,
Sa tapos ang tindog masunod ang luhod,
Ang hostiya may kaimaw nga bino,
Libat ang pag-alagad nga relihiyoso; tinawag, pinili kang Ginuo.

Ang munga nagapanangra kag ang sulog nagapanuka,
Ang gapangaraykay nga isara mas mabaskog kon darwa,
Ang hakus sa ulunan nagapaumpaw kang tuyo,
Kag sa pinalangga nagaparapuyot kang gugma,
Libat ang pagpangasawa; regalo nga hamili kang Dios kananda.

Sa imo kapung-aw may natigana nga yuhum,
Sa mabugnaw nga tungang gabii may nagatagiti nga udtong adlaw,
Sa tinuro kang tun-og, may mga dahon nga nagausbong
Sa lupa nga nagabarung-barung,
Libat ang pagkalaon, bulahan nga bokasyon.

______________________________
Una dya nabalhag sa Facebook Page ni Sir John kang April 02, 2015 kag nagustuhan ko sa una pa lang nga pungpong kang mga linya. Nalipay gid ako nga mabasa dya halin kay Sir, nga nasulat na dya, ginpaambit, kag nagsugot nga mabantala man rugya (may gamay ko nga edit) para makalab-ut sa duro pa nga nakamaan mag-Kinaray-a.

Science teacher ko si Sir John sa Dao Catholic High School, Dao, Antique, diin kadya tana ang prinsipal. Isara ka pinalangga nga manunudlo si Sir bangod luwas nga sagad magtudlo, pilosopo kag tarso – patimaan ka sangka maaram nga tawo. S’yempre, mabuut kag may kredibilidad. Salamat man, Sir.

Balay sa Bîbîan kang Lake Lenhovda ni John Iremil E. Teodoro

$
0
0

Ang balay kag ang lawa.

Ang balay kag ang lawa.


KUON KANG KATAW / JOHN IREMIL E. TEODORO / Ginbata kag nagbahёl sa baybayёn kag taramnanan kang Maybato Norte, San Jose de Buenavista, Antique. Sangka premyado nga manunulat, awtor tana kang pulo ka mga libro kang mga binalaybay, sugidanёn, kag sanaysay sa Kinaray-a, Filipino, Hiligaynon, kag Ingles. Miyembro tana kang Executive Board kang Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL). Tana ang Bise Presidente kag Kalihim Heneral kang ORYANG: Katipunan ng mga Gurong Filipino para sa Bansang Filipino. Nagaestar tana kadya sa Syudad Pasig. (Credit sa Portrait kang Manunulat: FUSIN).

KUON KANG KATAW / JOHN IREMIL E. TEODORO / Ginbata kag nagbahёl sa baybayёn kag taramnanan kang Maybato Norte, San Jose de Buenavista, Antique. Sangka premyado nga manunulat, awtor tana kang pulo ka mga libro kang mga binalaybay, sugidanёn, kag sanaysay sa Kinaray-a, Filipino, Hiligaynon, kag Ingles. Miyembro tana kang Executive Board kang Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL). Tana ang Bise Presidente kag Kalihim Heneral kang ORYANG: Katipunan ng mga Gurong Filipino para sa Bansang Filipino. Nagaestar tana kadya sa Syudad Pasig.
(Credit sa Portrait kang Manunulat: FUSIN).

GINSUG-ALAW ang akën panërëkan kang kalmada nga tubig kag lagtëm nga palibot pagsëlëd namën sa balkonahe nga napalibutan kang dingding nga salaming. Ang lamesa nabëtangan kang mga tasa kag platito nga may disenyo kang mga bulak kag may nagakanang-kanang nga bulawan nga kutsarita. Daw nagsëlëd ako sa set kang pelikula nga ginabase sa sangka nobela ni Jane Austen.

Alas-tres ti hapon kag masanag ang sirak kang adlaw nga nagpasiri sa dëag kang mga kahoy kag kabulakan sa palibot. Sa unahan may nagairinggat nga daw mga diyamante sa panit kang tubig. Amo dya ang Lake Lenhovda, ang ranaw nga pira ka beses ko rën ginapanaw ang mga inas kag dalan sa paglibot kadya.

Indi pa tuman ka ramig. Ginsab-it namën sa wrought iron nga sarab-itan ang amën dyaket kag ginbilin man ang amën sapatos. Halin sa mayor nga puwertahan, nag-agi kami sa pasilyo nga ang mga dingding buta kang mga peynting. Bukas ang gawang kang gamay nga laybrari nga buta kang mga libro kag dokumento. Antes makaguwa sa balkonahe, maagi anay sa sangka pormal nga karan-an nga ang mga purungkuan daw naghalin sa sangka palasyo sa Pransiya.

Balay dya ni Margarita, sangka mal-am nga babaye pero ang yëhëm daw mga bulak sa tingadlaw. Maestra tana ni Mimi sa Svenska. Kang una ko pa lang nga adlaw sa Lenhovda, nagsug-alaw namën tana ni Mimi sa grocery store. Ginpakilala ako ni Mimi kana. Sagad tana mag-Ingles. Kag hambal na, imbitarën na kuno kami mag-dinner sa andang balay. Darwa lang kuno sanda kang andang bana sa andang balay kag namî man kuno kon may bisita sanda kon kis-a. May pamilya rën ang andang mga bata kag sa siyudad sanda nagaobra.

Ginpili ko gid ang purungkuan nga nagaatubang sa ranaw. Pamatyagan ko daw nagaparanamgo lamang ako. Kon wara lang nagapungko sa akën atubang sanday Mimi, Juliet, kag Jonas, makauon ako nga siguro nagadamgo lang gid man ako.

Halin sa akën ginapungkuan, makita ko ang gamay nga bandera kang Sweden sa terasa sa sagwa. Sa pihak nga balay may bandera man. Kag rugto pa gid sa balay sa unahan, may flag pole gid taná sanda. Haros tanan nga balay rëgya sa Sweden may bandera. Andët nga sa Filipinas tana kon Independence Day lang kami nagapangsab-it kang bandera? pamangkot sa sa akën kaugalingën. Dapat huwadën ang mga Swede.

Kang ginpamëtang ni Margarita ang mga irimnën kag karan-ën sa lamesa, mas nangin Jane Austen rën gid ang eksena: gamay nga termos nga may disenyo kang peras nga buta kang maisëg nga kape, darwa ka bandehado nga metal nga nahapinan kang napkin nga may mga rosas kag buta kang tatlo ka klase kang cake kag cookies, kag gamay nga pilak nga sërëdlan kang sugar cubes kag gamay nga porselana nga pitsel nga may sëlëd nga fresh milk hay naghambal si Mimi nga nagagamit ako kang gatas kag kalamay sa akën kape. Black coffee abí ang uso sa Sweden. Sangka pitsel nga flower saft tana ang para kay Juliet.

Afternoon tea (o coffee?) pa lang to. Ginsëlëng ko ang mga bulak sa sagwa agëd indi ako mag-isip kang calories. Sara pa, mashed potato kag baked salmon man lang ang gin-igma namën.
afternoon tea
Ang sangka rason pa gid kon andët imbitar kami ni Margarita gusto na ma-meet namën ang sangka exchange student halin sa Mexico nga si Oscar. Programa dya kang Lions International sa diin aktibo nga miyembro si Margarita. Darwa ka semana nga maestar kananda si Oscar nga Communications student sa sangka unibersidad sa Mexico. Ang press release abi ni Mimi sa mal-am, kamaan ako mag-Español. Kang ihambal ko kay Oscar nga, “Hablo Español un poco,” nagyëhëm tana kag naghambal nga, “That’s all right. I can speak English. That’s not a problem.” Gin-estorya ko kananda nga nag-eskuwela gid man ako kang Kinatsila sa Instituto Cervantes de Manila pero nivel inicial curso tres lang ang natapos ko. Puro lang ako present tense, wara pa it past tense kag future tense.

Bilib sanda kang hambalan ko nga manggaranën ang amën mga pulong sa Filipinas sa mga tinagâ halin sa Katsila kapin pa gid ang Kinaray-a nga mother tongue namën nanday Mimi kag Juliet. Pareho kang lamesa, plato, tasa, kutsara, tinidor, kutsilyo, kag iban pa nga mga gamit sa kusina, nga halin man sa Kastila. Nagkadlaw sanda kang hambalën ko nga magluwas sa pag-isip kag paghambal kang oras, sa Katsila man kami nagapamuyayaw. Nagkadlaw man si Jonas hay pirme na mabatian kay Mimi ang “diputa.”

Sadya ang amën istoryahanay samtang nagapangape kag nagaudak kang cake kag cookies. Nagpaguwa man si Oscar kang mga pagkaën na nga dara halin sa Mexico. May dulse nga samlagi. Ang nagustuhan ko, tuman lang garing ka tam-is, ang “rollo de guayaba” nga daw gamay nga imbutido nga nahimu sa dëga kang bayabas kag rakë-rakë nga puti nga kalamay.

Ingles ang amën ginagamit sa pag-istorya. Si Jonas sagad man mag-Ingles. Napamensar ko nga siguro gusto lang ni Margarita nga mag-estorya sa Ingles amo nga gin-imbitar na kami. Sari-sari ang topiko. Maghalin sa mga bagyo kag brown-out (nga talagsa pa sa malaka) sa Lenhovda, sa biyahe nanda nga mag-asawa sa New York kang sarang bulan, sa robot nanda nga grass cutter (daw higante nga labëg-labëg ang itsura) nga samtang nagapangape kami malinëng kag wara it untat nga nagalibot sa lawn, ang Swedish nga manunulat nga si Astrid Lindgren, ang mga pagbag-o sa Lenhovda nga mas linëng kuno kato, ang pagpang-agaw kang China sa mga isla kang Filipinas, kag si Duterte hay nabasahan na dya kuno. Shocked gid tana kang istoryahan ko parte sa “laglag-bala syndicate” sa airport sa Manila kag adlaw-adlaw kadya, ginapamatay ang mga drug pusher.

Pagkatapos mangape, gin-tour kami ni Margarita sa andang balay. Bisan sa ikarwa nga panalgan, buta kang mga peynting ang mga dingding. Nami ang disenyo kang damaan nanda nga furnace sa ibabaw. May disenyo dya kang mga dahon kag bulak. Wara rën man nanda dya ginagamit hay may electric heater man sanda.

Pagkatapos, gindara na kami sa andang hardin. Lutô rën ang mga raspberry. Namûpô kami dayon kaën. Si Juliet sangka gamay nga pitsel gid ang ginpamëël. Ang robot nga grass cutter gina-charge ang kaugalingën sa charging station nga sa kilid kang balay. Kon mabatyagan na kuno nga manug-low bat rën tana, nagamatumato lang dya agto sa charging station. Natanhagaan gid ako hay wara man nagalukso sa tubig kag wala na man ginapang-utod ang mga bulak kag ang mga puno kang raspberry. “Swedish technology?” pamangkot ko kay Jonas nga sangka electrical engineer. “Yes, Kuya,” sabat na nga may bugal.

Pagkatapos kaën kang raspberry, nag-grill kami kang daragkël nga kinihad kang baboy kag puti nga hotdog. Para rën dya sa panyapon. Sanday Mimi kag Oscar ang nagsugba.

Samtang ginahëlat nga maraha ang baboy, ginpamangkot ako ni Oscar kon ano ang klase kang music ang ginapamatian ko pirme. Sharon Cuneta daad hambalën ko garing napensar ko indi na man makilala. Ang ginhambal ko ABBA, nga siyempre sangka Swedish band. Kilala na man kuno ang ABBA. Ginbëël na ang anang gitara sa sëlëd. Ginkuskos na rën dya pagbalik na kag nagtukar tana sa akën atubang. Daw may nagaharana lang e kanakën. Taas nga maniwang nga bata si Oscar. Siguro mga 6’2”. Bëgasën pa dya kag hërëyaën.
FullSizeRender-2
Pasado alas-sais kang manyapon kami. Sinugba nga baboy kag hotdog, lettuce salad nga may kinihad nga kamatis kag sandiya, kag potato salad. Nasadyahan gid si Juliet hay may Coke. Sanday Jonas, Oscar, kag Mimi nag-beer. Kami tana ni Margarita, nag-red sweet wine. Manugtapos rën kami kaën kang mag-abot ang bana ni Margarita. Halin dya sa andang farm. Bahël nga laki nga parakadlaw kag wara’t untat ang estoryahanay nanda ni Juliet sa Svenska.

Mga alas-otso rën kang iserbi ni Margarita ang sangka bahël nga yahong kang daragkël nga istroberi pero tuman pa ka sanag sa sagwa. Ginsunod na bëtang sa lamesa ang sangka yahong nga whipped cream kag sangka galon nga vanilla ice cream. Toppings kuno para sa istroberi!

Ramig pero nami magkaën kang ice cream! Kapin pa gid kon ginalakët dya sa preska nga istroberi. Nadëmdëman ko rën lang nga kisra sangka sirëm sa Session Road sa Baguio, may imaw ako nga guwapo nga láki nga nagkaën kang ice cream samtang nagatindëg sa binit-karsada. Nagakadlaw ako kato hay abi ko karadlawan ang magkaën kang ice cream sa Baguio hay ramig. Ti, kundi nabëka ang kasingkasing ko!

Pero buhay rën to. Tuman ka rayë ang Baguio rëgya sa Lenhovda. Kag bëkën rën it bëka ang akën kasingkasing kadya. Daw istroberi liwan nga mapúlapúla.

Pasado alas-diyes kang maglisensiya kami kanday Margarita kag Oscar nga mauli rën. Ang bana ni Margarita nagasëlëng rën kang sipal kang Alemanya kag Pransiya sa UEFA Euro 2016 sa telebisyon sa ibabaw nanda nga sala. Ginsinggitan lang ni Mimi sa hagdanan kang “hejdå!” (“goodbye” ang bëët hambalën kag “heydu” kon mitlangën) kag nagsabat man dya.

Nagahinalëp rën ang adlaw. Naramigan ako pero buta kang kasadya kag katawhay ang akën baratyagën.

[8 Hulyo 2016 Biyernes
Lenhovda, Sweden]


Ginlingling Ko ang Darwa ka Láki nga Nagapangihi sa Praga ni JOHN IREMIL E. TEODORO

$
0
0

Litrato ni J.I.E.Teodoro.

Litrato ni J.I.E.Teodoro.


KUON KANG KATAW / JOHN IREMIL E. TEODORO / Ginbata kag nagbahёl sa baybayёn kag taramnanan kang Maybato Norte, San Jose de Buenavista, Antique. Sangka premyado nga manunulat, awtor tana kang pulo ka mga libro kang mga binalaybay, sugidanёn, kag sanaysay sa Kinaray-a, Filipino, Hiligaynon, kag Ingles. Miyembro tana kang Executive Board kang Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL). Tana ang Bise Presidente kag Kalihim Heneral kang ORYANG: Katipunan ng mga Gurong Filipino para sa Bansang Filipino. Nagaestar tana kadya sa Syudad Pasig. (Credit sa Portrait kang Manunulat: FUSIN).

KUON KANG KATAW / JOHN IREMIL E. TEODORO / Ginbata kag nagbahёl sa baybayёn kag taramnanan kang Maybato Norte, San Jose de Buenavista, Antique. Sangka premyado nga manunulat, awtor tana kang pulo ka mga libro kang mga binalaybay, sugidanёn, kag sanaysay sa Kinaray-a, Filipino, Hiligaynon, kag Ingles. Miyembro tana kang Executive Board kang Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (UMPIL). Tana ang Bise Presidente kag Kalihim Heneral kang ORYANG: Katipunan ng mga Gurong Filipino para sa Bansang Filipino. Nagaestar tana kadya sa Syudad Pasig.
(Credit sa Portrait kang Manunulat: FUSIN).

PAGSËLËD ko sa courtyard kang Franz Kafka Museum ang una ko nakita amo ang estatwa sa tënga kang darwa ka láki nga nagapangihi. May pira ka mga tawo nga nagasëlëng kadya kag nagakirinadlaw. May sangka dalagita nga puti nga game nga nagposing sa tënga kang darwa ka laki.

Kalbo ang darwa ka laki. Siguro nahëman sa bronse pero ang bilog nanda nga lawas may mga linya-linya nga ang epekto sa mata daw hologram sanda. Nagahulag ang andang hawak asta hita. Nagasaka-panaog man ang andang kinatawo nga daw bahël nga Swiss knife nga may nagasumpit nga ihi. Ang ginatindëgan nanda nabaw nga pond nga may masinaw nga tubig.

Wara sanda nagayëhëm. Ginasëlëng nanda sa mata ang sara kag sara. Nagapataasay kang ihi? Amo bala dya ang Kafka humor? Nagkadlaw ako sa akën kaugalingën. Ginpiktyuran ko sanda gamit ang iPad ko kag cheappanggels nga digital camera nga violet. Excited rën ako magsëlëd sa museo. Nalipat ako nga sëlngën ang tig-ulo kang estatwa nga to kag kon sin-o ang eskultor.

Hi-tech ang Franz Kafka Museum. Nagagamit kang mga sulo, sound, kag video sa pag-istorya kang kabuhi kadyang manunulat kang Praga, kag sa pagpatiraw kang anang mga sinulatan. Dëlëm kag itëm ang mga dingding kag kortina sa sëlëd. Daw nagasëlëd ikaw sa utok ni Kafka.

Litrato ni J.I.E.Teodoro.

Litrato ni J.I.E.Teodoro.


Sa kolehiyo pa ako sa University of San Agustin kang mabasa ko ang The Metamorphosis. Mëgë dya nga nobela parti sa sangka láki, si Gregor Samsa (Indi ko malipatan ang ngaran na), nga pagbugtaw na sangka aga higante rën tana nga tánga. Dalming. Pagkatapos ko basa kadya, sunod ko nga ginhëram ang mas damël na nga nobela nga The Castle. Maan, indi ko maintiyendihan kag wara ko gintapos basa. Kag wara rën ako nagbasa pa liwan kang mga sinulatan na.

Ginbata si Kafka sa Praga kang 1883 nga kato sentro kang Bohemia nga sakëp kang Austro-Hungarian Empire. Kadya ang Praga ang kapital kang Czech Republic. Sa siyudad nga dya tana nagbahël, nag-eskuwela, nag-obra, kag nagsulat. Tëngëd darwa ka gabii lang kami rugto kag may sangka adlaw lang ako nga maglibot, ginpangako ko sa akën kaugalingën nga bisan ang museo na lang nga dya ang agtunan ko okey rën ako. Amo ria pag-check in namën sa hotel, nangayo dayon ako kang mapa kag ginpangita kon sa diin ayon ang museo. Medyo rayë sa amën hotel pero puwede panawon.

Antes pa ang kami magbiyahe, ginbaydan rën ni Jonas ang city tour namën nga apat. Bëkët man abi tana pamilyar sa Praga kag indi tana kamaan kang lengguwahe. Ti imaway kami nga apat sa city tour. Kang magpondo ang tourist coaster namën sa Prague Castle kag nanaog kami mamasyar kag magpapiktyur, gintsek ko ang mapa. Daw rugto lang sa idalëm gawa ang museo sa Dalan Cihelná. Medyo rayë pero makita ko ang sikat nga Charles Bridge kag suno sa mapa rapit ang museo sa tulay nga dya. Ginaburubanta ko nga mga sangka oras nga panaw. Mayad hay panaog man hay sa ibabaw kang bukid ang kastilyo.

Kang makita ko ang lapad nga hagdanan panaog sa direksiyon kang Charles Bridge, naglisensiya ako kanday Mimi kag Jonas nga indi rën ako magtawas sa city tour. Mapanaw lang ako kag pangitaën ko ang Franz Kafka Museum. Dayon man sanda nagpasugot. Nag-amag si Juliet kanakën. Pero ginhambalan namën nga indi puwede tana magtawas hay mapanaw lang ako pauli sa hotel kag rayë.

Medyo dalëm gid man ang hagdan nga ginapanaugan ko halin sa plasa kang kastilyo. Tëngëd pasado alas-dose rën, nangita anay ako kang restawran nga kan-an ko. Siyempre ang ginpili ko, restawran nga isut lang ang tawo. Nagkaën ako kang spaghetti Bolognese sa sangka Italian restaurant. Guwapo daad ang tatlo ka waiter garing wara sanda nagayëhëm. Nadiskubre ko later nga wara gid man gali nagayëhëm ang mga waiter kag waitress sa Praga. Bisan sa restawran kang hotel namën, wara man nagarëyëhëm ang nagasirbe kanamën. Amo dya siguro ang idea nanda kang mangin pormal kag respectful sa mga kustomer.

Halin sa restawran, pira man gawa ka mga dumaan nga kalye ang gin-agyan ko. May sangka parke pa ako nga naagyan nga rakë mga kahoy kag bulak. May mga bench nga puwede pungkuan. Isut lang ang mga tawo. Kon wara ko lang ginapangita ang museo ni Kafka, nami daad mag-istambay anay rugto. Pira pa ka kalye ang ginbaktas ko antes ko makita ang litrato ni Kafka sa rayë. Nagdalidali ako agto kag rugto gid man ang ginasagap ko nga museo.

Abaw, lima gid tana ka libro ang ginabakal ko sa Franz Kafka Museum Shop. Siyempre may imaw pa dya nga t-shirt kag tote bag. Maan dyan. Pero wara ako naluoy sa akën debit card. Bahala rën kon mamulubi ako. Maagwanta dapli ka asin e pagbalik sa Manila!

Litrato ni J.I.e. Teodoro.

Litrato ni J.I.e. Teodoro.


Siyempre nagbakal gid ako kang The Metamorphosis and Other Stories (Oxford University Press, 2009). Mabakal ko man dya tuod sa Manila pero mayad tana ria nga rëgya ko gid ginbakal sa Praga. May tatlo man ka gagmay nga hardbound nga ginbalhag kang Twisted Spoon Press: Contemplation (una kuno nga libro ni Kafka. Dalming. Natapos ko basa kang nagabiyahe kami halin sa Praga paagto sa Krakow.), A Hunger Artist, kag A Country Doctor. Ang panglima, Letters to Milena. Nami ang mga sulat nga dya hay very human si Kafka rëgya. Sa kadalëm kag kadëlëm abi kang mga estorya na, daw may pag-dark angel ang dating na. Siyempre mga translation lang dya tanan hay sa Aleman nagsulat si Kafka.

Mga darwa man ako ka oras sa sëlëd kang museo. Pagguwa ko, may nakita ako nga gamay nga plasa nga may mga purungkuan nga naharunan kang magapa nga mga kahoy. Dapat maági gid ako sa Charles Bridge patabok sa Old Town. Kunsabagay, amo gid man dya ang pinakarapit nga tulay. Pero napanëmdëm ko, timprano pa man. Kag alas-diyes pa nagasalëp ang adlaw. Indi ko kinahanglan magdali uli sa hotel.

Litrato ni J.I.E. Teodoro.

Litrato ni J.I.E. Teodoro.


Nagpungko ako sa sangka bench nga kahoy sa gamay nga plasa kag ginbasa ko ang libro kang mga sulat ni Kafka. Kag na-in love dayon ako kana. Magluwas nga guwapo tana sa darwa ka litrato na sa sagwa kang museo.

Kang makabatyag ako gëtëm, nagsëlëd ako sa sangka gamay nga coffee shop sa tabok-karsada nga ang ngaran Bakeshop: Little Bakery. Gusto ko mangape kag magkaën kang tinapay ukon keyk para may energy ako magpanaw. Guwapo kag bëët ang puti nga laki nga bantay. Kamaan mag-English. May mga keyk kag tinapay sa kristal nga estante. Sa sangka gamay nga lamesa, may macaroons. Nag-order ako kang kapi kag darwa ka macaroons—pink kag green. Namit!

Halin sa kapihan nga to gintultol ko ang dalan paagto sa Charles Bridge. Pero antes ako makalab-ot sa dumaan nga tulay, naghapit anay ako sa sangka gamay nga estudyo kang sangka pintor kag nagbakal kang ref magnet kang Praga nga ang disenyo halin sa isara sa mga peynting rugto. May ginsëdlan man ako nga bookstore nga nakapangaran kay William Shakespeare nga puro libro sa Ingles lang ang baligya. Nakabakal ako rugto kang sangka libro ni Wisława Szymborska hay ang sunod namën nga destinasyon—Kraków, Poland.

Medyo patuklad ang karsada pabalik sa hotel namën. Pasado rën ala-siyete ti gabii. Sakit rën ang akën mga kahig ka panaw. Alas-dose pa lang kang udto-adlaw, nagapanaw rën ako nga nagapanaw sa palibot kang Praga. Daw wara man ako nakabatyag kang kakapoy hay nami ang mga makita—mga dumaan nga byilding, mga bulak, mga madëagën nga baligya, mga guwapo nga laki nga iba-iba ang korte kag kolor.

Sara pa, bisan mainit ang sirak kang adlaw, bugnaw ang hëyëp kang hangin kag ramig sa pamatyag kon sa haron ako nagapanaw. Amo ria bisan nga nagatalang ako hay nagasararanga lang ang mga dalan, daw sa wara lang kanakën. Wara gid ako ginapamalhas kang bongga.

Pero tatlo pa ka karsada ang laktëdën antes ko makaabot sa hotel. Darwa gid ba ako ka beses nagpahuway sa binit-karsada. Mayad hay may mga bangku man. Nagpungko pa gani ako kag nagpanigarilyo kang sangka stik sa lapad nga bisagra kang bintana kang sangka bangko. Mayad hay sanag pa ang sirak kang adlaw. Pero laka rën e ang mga nagaagi nga sarakyan kag mga tawo.

Daw malup-og rën gid ako pagtuktok ko sa amën kuwarto. Si Juliet ang nagbukas. “John! Nakëlbaan kami ambi namën nadura ikaw!” hambal na nga nasadyahan gid nga makita ako. “Nag-itëm ikaw kag nagniwang,” hambal na.

“Siyempre, Be kaina pa akong kang alas-dose nagapanaw,” sabat ko.

Matapos ako makapahuway gamay, ginpakita ko kanday Mimi kag Jonas ang mga piktyur ko. “Be, sëlnga bala may ginpikyuran ako nga darwa ka laki nga nagapangihi,” hambal ko kay Juliet.

“Ha? Andët ginpiktyuran mo? Bawal ria rëgya sa Europe!” hambal na dayon parapit kag sëlëng sa iPad ko. “Ay, mga estatwa man lang gali,” kuon na kag dayon kadlaw.

“Kuya, shower ikaw anay antes magturog. Basa ikaw kang balhas,” hambal ni Mimi.

Mëëk ang turog ko kang gabii nga to. Pero pagkaaga pagbugtaw ko, nagasakit rën ang akën nawala nga tuhod kag batiis. Nabëdlayan ako magsaka kag magnaog sa hagdan.

 

 

[27 Hulyo 2016 Miyerkoles

Lenhovda, Sweden]

Nakalupad Liwan Ako! ni Elma Ayson-McKeown

$
0
0

Ang akon darwa ka bata nga laki kag nobya. Graduation Day.

Ang akon darwa ka bata nga laki kag nobya. Graduation Day.


Nay Nenen/Panan-awan sa Adlaw

Nay Nenen/Panan-awan sa Adlaw

Sa malawid nga panahon, ang pagpasensya ko sa paghulat ka tama nga oras kag tiempo, natuman gid man. Sa kagustuhan man gid kang atun mayad kag mahigugmaun nga Dios, nabaton ko ang regalo na nga buhay ko run ginahulat.

Biyente tres anyos man gid ang nagligad nga ako nabarian ka pakpak nga indi makalupad. Bisan damguhon ko pa nga maabot indi gid matabo. Apang sa gihapon wara ako naduraan ka paglaum. Duro nga tinuig kag duro nga mga pinalangga sa kabuhi ang pumanaw run sa pihak nga kinabuhi halin pa sa Lola, Tatay, mga tiyo kag tiya, mga manong, mga amigo, amiga kag mga kakilala kapamilya indi ko na makita nga buhi pa. Mabudlay kay sa marayu ako kag mabudlay gid ang sitwasyon ko. Ang nakakilala kanakun kag nakabasa kang akun mga istorya rugya sa Balay Sugidanun inyo ako maintiendihan kon andut nga indi ako makauli sa Antique.

Una ko gid nga paglupad liwan kang Mayo 17, 2016 pa-California

Manugtapos sa kolehiyo ang akun agut nga si Matthew. Abril pa lang, masaku ang bisita ko sa mga doctor ko agod matugroan ka papel nga makabiyahe ako. Salamat sa Ginuo, nakalupad gid man ako kaimaw ang akun pangarwa nga bata nga si Louie. Abi ko gani indi man madayon kay nakagat akun kahig kang akun kuti nga si Lex kag gindara ako sa emergency care gid.

Ako sa liwan ko nga paglupad kag paglagaw kaiamw ang pamilya.

Ako sa liwan ko nga paglupad kag paglagaw kaiamw ang pamilya.


Pero nadayon ang akon pagpanaw bisan masakit ang natuo nga kahig. May bandahi kag gakiang-kiang pa pero may baston nga gindara ingkaso akun kinahanglanon. Masadya, malawid nga paglupad kag ma-stressful ang pagbiyahe halin sa Portland jetport, Maine paagto sa Laguna Beach, California. May lay over pa sa Newark bag-o pa-John Wayne Sta Ana. Medyo indi mayad ang pamatyag ko pag-abot rugto sa airport. Nagsakay kami sa taxi paagto sa ginaistaran kang akon agot sa Laguna Beach. Sa dalanun pa lang, gin-video ko ang amun pagsakay. Makita ko ang mga kalbo nga mga bukid. Ang nagkaiba kay naghalin kami sa Pine tree State; ang amun mga bukid puro green ang kakahoyan.

Masadya gid nga nakita ko sanda nga tatlo: sanday Chelsea, Matthew kag Cygni. Malipayon gid kami nga nakaabot. Nagpahuway anay kami hasta hala istoryahanay kag nagguwa para magkaun kag maglagaw sa Irvine, CA.

Lagaw sa Irvine, California
Abaw, kanami lang nga lantawon sa malapad nga mall kag iba iba ang mga bilding kag duro masarisari nga mga tawo. Hala picture-picture lang gid opisyo ko bisan nga daw indi run mayad ang akun pamatyag; daw masuka, gatuyob pa akun ulo, mahinay kag kuri ang akun pagpanaw nga gasunod sa tatlo. “Okey lang ako,” sabat ko kananda sa pamangkot kon kamusta ako.

Sa Wood Ranch, Irvine Spectrum kami nagkaun. Ay abaw, bag-o magkaun indi gid mayad pamatyag ko. Daw masuka run gid ako. Nagdalagan ko lagi sa restroom; pira pa ka beses ako gani paagtu pabalik. Nagpangayo ako ka mainit nga tubig kag tsaa nga imnon ko pagkatapos nakakaun. Nagmayad gawa pamatyag ko pagkatapos suka.

Naglagaw anay kami nga apat kag manami lang lantawon kon gabii kay masanag man ang palibot. Ok run ako bisan nga may jet lag pa bag-o magbalik sa apartment sa Laguna Beach. Masadya nga nakasipal man gid ako liwan kay Cygne, ang pispis nga nakabakasyon man gid sa Maine.

Mayo 18 hasta Mayo 29, 2016 sa Laguna Beach, CA

Masako ang akun agut kag ang amiga na sa mga aktibidades kang eskuwelahan. Kang mga masunod nga adlaw, nagpa-Irvine kami sa Honda car dealer. Salamat, wara it problema ang akun agut, nakabakal kang kotse na nga indi run kinahanglan nga mag-cosign pa ako pareho kauna kang sa Maine pa tana. Manami anang credit history kag score, may graduation award pa, kag halin sa gina-obrahan na may dokumento kang suweldo kag pagkatapos ka anang graduation, maumpisa pa tana obra sa Blizzard Entertainment Company!

Graduation gift. Bahul ang akon kalipay nga nagdaragkul nga mayad ang akon mga bata nga laki.

Graduation gift. Bahul ang akon kalipay nga nagdaragkul nga mayad ang akon mga bata nga laki.


Malipayon kami. Sakay sa kotse ni agut, nag-agtu kami liwan sa Irvine Spectrum. Pagsunod nga adlaw, sa Laguna Beach. Naglagaw kami sa mga tourist spots. Kag Pkang masunod pa gid nga adlaw, sa Los Angeles pa-Anaheim, rugtu sa Disneyland para magkiritaay ka pamilya ni Chelsea, ang pamilya Dostert nga naghalin pa sa Oregon.

Masadya nga nagkilalahay kag nag-irimaway kami. Ay abaw, sobra gid ako, hala imaw ako magsakay sa mga fun rides parehas ka Thunder Mountain, Hyper Space Mountain, Splash mountain, kag iba pa. Pagsunod pa gid nga nga adlaw, nag-attend kami sa eskwelahan kang Senior Art Show presentation. Nakilala ko, na-handshake ang Presidente ka LCAD kag may letrato pa kami kaimaw na. Kanami lang batyagun nga ginakilala kag gintugruan man dungog kay ako ang nanay ni Matthew. Ginakalipay gid ka eskuwelahan ang mga accomplishment ka mga estudyante. Nagdaug si Matthew sa Blizzard student art contest.

Litrato ko kang Disneyland sa guwa.

Litrato ko kang Disneyland sa guwa.


Bisan makapoy ang akun lawas, masadya gid ako. Ilabi na kaimaw kadya ang pamilya ni Chelsea kag rugya pa sa art show. Pagkatapos kang art show, nagpa-Irvine Spectrum kami. Hasta magbulaganay sa mga Dostert.

Pagsunod nga adlaw, Mayo 22, graduation nanday agut kag Chelsea. Kanami lang lantawon nga naka-gown sanda. Nakapa-letrato ako kaimaw ang Presidente nga si Jonathan Burke. Halin sa umpisa, kalipay ang akun nabatyagan sa paglantaw sa programa hasta makita ko ang akun agut nga nagsaka sa stage sa pagbaton ka anang award kag diploma.

Duro man ang nagapanginbulahan man gid kanakun.

Kang matapos ang seremonya, nag-selebrar kami kaimaw kang pamilya Dostert. Masadya lang gid kag amo man ang katapusan nanun nga pag-imaway kay kang masunod nga adlaw, mabalik run man sanda sa Oregon.

Kaimaw ang pamilya ni Chelsea.

Kaimaw ang pamilya ni Chelsea.


Duro gid nga salamat sa atun Mahal nga Dios sad yang padayon nga grasya kanakun kag sa akun pamilya.

2 ka Binalaybay ni Jubelea Cheska Copias

$
0
0

Abre-Klase

Gaturuk ako sa kalangitan,
Sa mga bituon nga nagaigpat,
Patapos run ang bakasyon,
Abre-klase ruman rum-an.

Sangka semana gid lang ag nabilin,
Maeskwela ruman kita,
Mabugtaw ruman kit aka aga,
Uniporme kag sapatos liwan mabida.

Ginakarat ako mamati ka leksyon,
Garing may kulba sa akun dughan,
Ano liwat ayhan ang mga panghangkat?
Akun bala dya tanan masarangan?

Sige lang, pabay-i ang mga duha-duha:
Panumdumun ko na lang,
Ang handum ko nga ralab-uton –
Daw bituon nga buhay run ginatangra.

Sa Pag-untat ka Uran

Nagturo ang uran sa atup
Kag nadumduman ko ikaw.
Ahay, daw ka san-o lang,
Imaw pa kita rugya sa uma.

Tupad ko ikaw nga nagakanta
Rugto sa banglid diin ang hangin ramig.
Kar-on nahidlaw ako sa imong yuhum,
Kag gusto ko nga mag-uli ka run.

Naghinay ang uran, hasta nag-untat.
Napensar ko: pabay-an ta gid lang ikaw,
Hay bisan gani ang baskug nga uran
Nagaligad.

“Pihak-Balay”, Binalaybay ni Dheanna Lampasa

$
0
0

Pihak-Balay

Ang kaldero sa pihak balay
Naglagting pa gid:
Adlaw ruman kang mga luha sa pag-ilig.

Palagyo sa binangon,
Panago sa dalum ka lamesa,
Bayai ang tinig-ang,
Dalagan! Singgit kang tabang!

Kada Sabado gidlang ang misa,
Ginasermonan ang makaluluoy nga asawa,
Wara’t mahimo kundi maghipos gid lang,
Ang luha sige paturu-a lang.

Galagsanay palibot sa andang balay
Wara’t untat. Wara’t pahuway.
Ang kabuhi sa pihak, san-o ayhan matawhay?

“Unli-rice ni Mang Juana” ni Joseph Galedo

$
0
0

“Sunflower kang Bucari”


Unli-rice ni Mang Juana
ni Joseph Cezar Murillo Galedo

Tanan kita nagahandum nga makita ang tawo nga gintuga kang Ginoo para kanatun. Kalabanan nga dya destiny ukon tadhana. Amo man dya ang handum ni Juana. May mga adlaw nga nagalupad ang paminsarun ni Juana ka panumdum kon san-o na ayhan makilala ang ana nga one true love. Kanami kang yuhum-yuhum ni Juana kung ana mapinsaran ang pagkaptanay kang anda alima, ang pagduktanay nanda kang andang mga pungyahun, ang andang paglantaw sa mata kang sara kag sara.

“Juan! Sunog dun ang pinirito mo! Sin-o bay karia ang mabakal kang sunog? Maan lang ah, aga kaw pa nagatanga-tanga dyan. Abi unaha anay ang mga gina ubra mo imbis nga kung anu-ano ang ga sulud sa paminsarum mo.”

“Nay, Juana, Jua-na.”

Indi dun bag-o kay Juana nga aga pa makaraan ni nanay na kay aga pa pirme natulala samtang nagaraha kang dapli nga inugbaligya nanda sa karinderya sa tubang kang balay da. Mayad man kay sa tubang kang eskwelahan ang anda nga karinderya, pirme raku ang nagabakal kapin pa kung tag-irigma. Luwas sa namit nga raha ni Juana nga sara sa mga rason nga nagabalik-balik gid ang mga kustomer kag suki, pirme ginalingaw ni Juana ang mga nagabarakal amu ria nga tama gid ka gahud ang andang puwesto kay nagalabaw gid ang kadlaw kang mga tawo.

Mga alas singko palang sa kaagahun naga-agtu si Juana sa tindahan kag mamakal kang mga rekado nga ana kinahanglanun sa mga irahaun nga mga putahe sa karinderya. Ginahungud man nana nga mag-agi pirme sa tubang kang balay kanday John Paul kay sa amo man dya nga oras naga-rigos si John Paul sa bumba sa tubang kang andang balay. Aga pa makita ni Juana ang gina-handum na nga lawas ni John Paul, puwera dun lang kung Sabado kag Dominggo. Si nanay pirme ni Juana ang nagapanindahan kung Sabado kag Dominggo kay ginatamad si Juana mag bugtaw nga tama ka aga kag wara lang man ti madangtan. Pero kung nalian gani nga madakpan ni John Paul nga ginatiid-tiid tana ni Juana samtang garigos, dayon na man sagi ka tubang sa ginatindugan ni Juana kag magpawala nga daw wara lang tana kamaan nga rugyan si Juana nagasagi ka panago. May sangka beses nga nag santuanay ang andang mga mata. Lawid ang andang mulalungay kag daw ginahigup kang karilibog nga lantaw ni John Paul ang malumanay nga tagipusuon ni Juana. Amo man ang sunod kang mata ni Juana samtang ginahimas-himas ni John Paul ang anang liug, panaug sa anang dughan, panaug sa maskulado nga busong hasta sa anang—

“Araguy!”

“Hoy! Ano oras dun dya? Abi pag panaw dun to sa tindahan. Durupi!”

Sa pagka-dimalas ni Juana. Imbis nga ang ginaasam-asam na nga laswa ang makita aga pa, ang tsinelas tana ni nanay na ang nagsugalaw kana. Pagkabalik ni Juana halin sa tinda, bira-bira dayon ka panghimus kang rarahaun kay tama gid ka saku. Wara lang kamaan ang nanay na nga amu ra pirme tulala ang anang bata samtang nagaraha hay si John Paul lang ang pirme sa sulud kang paminsarun na. Pirme na ginahulat nga mag-abot si John Paul kay suki man tana sa karinderya. Kada mag-abot gani si John Paul gina agaw na gid kay nanay na ang luwag kay gusto na nga tana gid ang ma galo para kay John Paul. Dayun man ang yuhum ni John Paul kay Juana nga amu man ang nagapapula kang pungyahun ni Juana.

Abril dun kag amo man ang pagtapos kang klase kang mga estudyante. Aga pa sa gihapon nagabugtaw si Juana para manindahan pero ginaagwanta na lamang bisan hindi na makita si John Paul nga nagarigos sa tubang kang anda nga balay. Medyo luya dun man tana mag atupag sa mga nagabakal sa karinderya kay husto sa mga traysikol drayber lamang ang naga-igma kananda kay wara dun ti klase.

Uso sa mga agi ang pag-ilis kang ngaran kapin pa kon gabi-i. Makabati kita kang “Kristof sa aga, Kristine sa gabi-i”, ukon “Carl sa aga, Carla sa gabi-i”. Pareho man ka dya ang sitwasyon ni Juana. Naga-iba ang persona ni Juana kag naga-iba man ang panurukan kang tawo kana. Kang nag umpisa ang bakasyon, medyo naghina ang benta kang karinderya nanday Juana amo ria nga nagpangita si Juana kang iba nga pamaagi nga makabulig ka pangita kang kuwarta para sa pang adlaw-adlaw nanda nga garastuson. Sara sa mga ginasudlan ni Juana ay ang Miss Gay Pageant sa anda nga barangay, kon kis-a bisan sa pihak nga mga kabarangayan gina-agtunan gid ni Juana para lang makapangita kang kuwarta kag makabulig kay nanay na.

Nag-intra si Juana sa Miss Gay sa anda nga barangay nga may pagsarig nga anang madag-an ang una nga padya. Nagbaka-baka si Juana kag gintugro na ang tanan nana nga ikasarang garing ikatlo nga padya lang ang ana nga nadag-an. Pero pagnaog na sa entablado wara ti bahid kang kapirdehan and hitsura ni Juana kay nagbulus ang hindi matago nga yuhum kang ana nakita si John Paul nga nagsugalaw kana sa anang pagpanaog.

“Guwapa-guwapa kaw ba, Juana.”

Nagtatak ang amo dya nga mga tinaga sa paminsarun na Juana. Dayon ginkaptan ni John Paul ang mga alima ni Juana. Hindi makapati si Juana nga nagatabo ang mga eksena nga ginadamgo lang nana kang san-o. Sa tubang na dun ang ginahandum na nga laki, ang laki nga sulud kang anang mga pantasya sa kagab-ihun, ang laki nga wara pag paturog kana ka paminsar, kadya sa atubangan na run. Hindi makapati si Juana sa mga nagakratabo kay bukut lang ti amo to nga gab-i natabo kundi pirme dun rugyan si John Paul nga nag suporta kay Juana kada mag-intra tana sa mga Miss Gay pageants sa iba nga kabarangayan. Hindi man mauli ni Juana ang una ng padya, kampyon man tana sa gihapon sa mga nadag-an na nga korona kada mag butwa ang bulan sa langit.

Sa sigi-sige nga imaway ni Juana kag John Paul, nag-abot man sa punto nga nangluyag si John Paul kay Juana. Siyempre, kay buhay dun dya nga handum ni Juana, wara na dun gin pabuhay kag dayon na nga ginsabat si John Paul. Kada gabi-i sanda nagalagaw-lagaw sa taramnanan nga nagakaptanay ang mga alima. May tion nga bilog ang bulan sa kalangitan kag naghuyup ang maramig nga hangin, dungan kang paghapay kang mga paray ang pagdunglay kang andang kalawasan. Kanami kang pagkupu-kupu kang darwa samtang nagalantaw sa malapad nga kalangitan nga buta kang gaigpat-igpat nga mga diamante. Si Juana nagabatang sa dughan ni John Paul kag ang alima ni John Paul nagahikap sa pungyahun ni Juana. Hindi masukol ang kalipayan nga nabatyagan ni Juana sa mga kagab-ihun ngato.

Pag-abot kang darwa ka bulan, amat-amat dun nga nabatyagan ni Juana ang pag-iba kang ugali ni John Paul. Nag-umpisa dun tana ka panigarilyo kag kis-a lamang tana nagareply sa mga text ni Juana. Pirme lamang pangayo nga pangayo kang kuwarta kay Juana nga pangsustento kang ana nga bisyo. Pirit lang nga gin agwanta ni Juana asta sa nagbalik ang daan nga ugali ni John Paul. Ginasuyo run nana si Juana, pirme run liwan sanda nagapanaw-panaw sa taramnanan, mayad dun ang relasyon nanda darwa, wara dun man pag sagi ka pangayo si John Paul.

Pagkatapos kang sangka bulan, talagsa dun lang ang pagkiritaay nanda pero gin-intindi lang ni Juana kay may klase dun si John Paul sa amo dya nga mga tiyempo. Kon suwertehun, nagakitaay sanda hasta sa tatlo ka beses kada semana, pero kalabanan sangka beses lang sa sangka semana.

Sangka adlaw aga pa nanindahan si Juana kag nag-agi ruman tana sa tubang kang balay day John Paul. Siyempre nakita na ang anang pinalangga nga nagarigos kag nami ang yuhum-yuhum kang darwa pagkitaay nanda, kinilig ruman si Juana pero nagamadali sa pagpanaw kay nali malibagan ruman ni nanay na. Pagpauli na halin sa tindahan, nakita na si John Paul nga nakaangkas sa motor pero antis pa tana makaparapit nagpanaw dun ang motor imaw si John Paul. Pagkagabi-i gin text ni Juana si John Paul kon sin-o ang imaw na kaina kang aga. Nag reply si John Paul nga klasmeyt na sa eskwelahan kag gin-abat lang tana. Pagkabasa ay dayon man nakaginhawa kamayad si Juana. Umpisa sadto wara dun nagsagi ka duda si Juana kay John Paul, hasta sa sangka adlaw samtang nagapanaw si Juana paagto sa tindahan, nakita na ang pareho nga motor nga nakita na kang una nga nag-abat kay John Paul. Naka-garahe sa tubang kang balay nanday John Paul ang motor pero nagtingala gid si Juana kang wara na nakita si John Paul nga nagarigos sa sagwa kang andang balay. Nagpadayon lang si Juana sa pagpanaw paagto sa tindahan kag gindura na lang sa paminsarun ang anang nakita. Pag-abot kang gabi-i kang pareho nga adlaw, maagto daad si Juana sa balay nanday John Paul pero nakita na ruman ang motor nga gina-angkasan pirme ni John Paul. Kang tana nagaparapit, may nag guwa nga darwa ka tawo, sara labug ang buhok kag may bahul nga dughan, ang sara si John Paul kay nakilala ni Juana ang limug. Dulum sa tubang kang balay nanday John Paul amu ria nga wara na nakilala kung sin-o ang imaw kang ana pinalangga. Nagsakay sa motor ang darwa kag nag butyog paagto sa kadudulman kag nag amat-amat dura, dungan sa pagdura kang pagsarig ni Juana kay John Paul. Pagkasunod nga adlaw, aga pa nanindahan si Juana kag ana pagid nakit-an ang motor sa sagwa kang balay nanday John Paul pero wara pagid si John Paul nagarigos sa sagwa. Nagdali-dali si Juana ka pamakal kang ana nga mga rekado kag nagbalik dayon kay tuyo na nga maabutan ang darwa antis mag-agto sa eskwelahan. Sakto-sakto gid kay pag-abot ni Juana sa tubang kang balay nanday John Paul manug guwa palang ang darwa. Naga isturyahanay ang darwa kag nahangyus tana sa ana nabatian. Ang abi nana nga babayi, agi gali, kag pareho pa sanda nga naghalin sa sulud kang balay nanday John Paul. Nangramig ang mga alima ni Juana kag naglimnan ang anang pamatyag. Ginpalumbos na lang ang darwa kag nagdali-dali himus sa andang karinderya nga daw wara lang tana ti nakit-an nga malain. Nagalumaw-lumaw ang mga mata ni Juana samtang gina-gwanta na lang ang sakit nga anang nabatyagan sa kadadalman kang anang tagipusuon.

Pagkagabi-i nagdesisyon si Juana nga prangkahun si John Paul sa anang malain nga ginbuhat. Ginsanto na gid sa pag-abot kang darwa ang anang pag-agto sa balay nanday John Paul. Pagkakita ni John Paul kana daw sa wara lang, ginlantaw na lang si Juana nga nagatindug samtang nagakudug sa kaugut. Nami pa ang yuhum-yuhum na samtang ginaagbay-agbayan na ang agi sa anang tupad nga mas nagpabukal pa kang dugo ni Juana.

“John Paul! Gin-into mo lang ako! Abi ko ako ang palangga mo, abi ko ako lang? Pero ginpaiputan mo lang ako sa ulo. Abi ko kung saku kaw sa eskwelahan ninyo amu ria nga wara kaw dun pagpakita kanakun, pero bukut gali! Wara kaw dun pagpakita kanakun kay saku kaw dun jan sa agi ngaria! Ginpasimba mo ako nga wara it bagting! Gintugro ko ang tanan nga ginpangayo mo pero kulang sa gihapon! Gintugro ko ang tagipusuon ko pero ginsipalan mo lang! Gin-gamit mo lang ako, kag ako man nga daw sa anga, nagpagamit man. Nagsala gid ako nga ginbalewala ko ang mga duda ko kanimo. Damul kaw it pungyahun para palibut-libuton mo ako sa alima mo! Tuod ang pagpalangga ko kanimo pero sipal lang dya gali para kanimo. Amo dya ang tandaan mo, tanan nga inagyan ta ikuris ko sa tubig kay amo ra ang nagakaangay sa mga parehas kanimo nga lapad mata!”

Nagdalagan pauli si Juana nga nagahiribiun pero nagkirinadlaw lang ang darwa nga daw sa wara lang ti natabo. Rugto nabugtwan si Juana nga sara lang tana sa mga koleksyon ni John Paul. Wara tana ginseryoso pareho kang pagtrato kang mga laki sa halos tanan nga mga agi. Ginkuwaratahan, ginhuthutan, gin-into, ginsipalan. Kadya lat-an dun ni Juana nga bisan ano pa ang himuon na, hindi gid tana pagpalanggaun ni John Paul. Nagpabulag-bulagan, nag-usik kang tiyempo kag kuwarta. Kadya lat-an na dun nga una lang nami ang mga laki, nami sanda kung may kinahanglan, nami sanda kung may pabor, kag nami sanda kung may plano sanda nga intuon ikaw.

Sobra tatlo ka adlaw nga nagahirbiun mag gabi-i si Juana. Sakit-sakit batunon nga nagpakita tana kang matuod nga paghigugma, pero sa sala nga tawo pa nag-agto. Pero sa pagturo kang luha ni Juana, amo man ang pag-ilig kang sakit kang buut kag tagipusuon nga ginkim-kim ni Juana. Pag-abot kang sunod nga adlaw aga pa nanidahan si Juana kag wara gid nagbalikid bisan rugyan nga nagarigos si John Paul. Pagkabalik sa karinderya ay nagdali-dali tana ka himus kang mga rarahaun sa kadya nga adlaw. Pag-abot kang tag-irigma dali-dali na nga gin-agaw ang luwag sa anang nanay, indi kay rugyan dun si John Paul, kundi tungud sa anang luyag nga pasadyahun ang mga nagaigma sa andang karinderya.

Naga-amat-amat ka balik si John Paul kay Juana pero wara dun sa paminsarun ni Juana ang balikdun pa ang natapos dun. Dara-dara dun kadya ni Juana ang pilas sa anang tagipusuon nga tanda kang anang inagyan, kag tanda para kay Juana nga hindi pag isarig ang anang tagipusuon sa kay bisan sin-o lang nga laki. Si Juana kang una nga tugro lang nga tugro, kadya ay si Juana nga risgada mag-abot sa gugma.

Wara man ginsarado ni Juana ang anang tagipusuon sa paghigugma sanglit tawo man tana nga nagabatyag kung gina-kuhit ang anang baratyagun. Pero, lat-an dun ni Juana ang dapat na nga himuon, lat-an na dun nga hindi gid magpa-into sa mga lalaki.

Mas ginpili ni Juana nga pasadyahun ang mga suki sa andang karinderya. Kon kis-a naga-agi man si John Paul sa anang paminsarun, pero indi man magbuhay kag madura, pero wara gidman kita kamaan kung bag-o dun ang sulud kang dughan nana ukon si John Paul man sa gihapon.

_____________
Si Joseph Cezar Murillo Galedo taga-Belison, Antique kag BA Literature-History major sa UP in the Visayas sa Miag-ao, Iloilo.

Viewing all 41 articles
Browse latest View live