Litrato ni James Singlador.
Alas tres sa kahapunanun, sa gihapon, mahapdi ang init kang sirak ka adlaw sa panit. Bag-o lang halin si Tatay libot ka amun taramnanan. Batian ko ang ana nga pagpanghakruy nga ang taramnanan tama run gid ka mara. “Ano abi hay ang uran nagaabot lang kon may bagyo ukon low presyur,” hambal ni Tatay. “Lain kang una nga basta binulan nga amo ka daya kun kahapunanun ukon gabii nagauran gid tana.” Nagapamati lang ako sa sugilanun. Nakapaminsar ako nga may punto ang ginhambal ni Tatay, sara tana ka mangunguma kag sa bilog nga tuig nga ubra sa taramnanan, uran ang ana pirme ginabantayan halin sa pagsab-og dangat sa pagpatubas. “Ay ma-an,” sabat ni Nanay. “Ginahilanat run abi ang kalibutan.”
Mauran, mainit. Mainit, mauran. Indi run gid man tana maintindihan. Tubig run gid ang nagapanguna nga problema. Dara run man kang gintawag nga global warming. Ang darwa ka tinaga nga pirme lang mabatian sa TV, sa radyo, sa newspaper kag kon diin dulang. Sara sa mga indi natun manigar ang hanggud nga pagbag-o kang tiempo. Kag indi kita magpanginwala hay man-an ko man-an mo nga kada sara kanatun may kasal-anan kun insa amo run ka daya ang nagakaratabo. Ordinaryo dulang ang pag-uran kon nagatagiti ang init kag ang pagbaha sa gamay lang nga uran. Kon gab-i, maluya run katama ang kanta kang mga paka kag sirumsirum.
Nagaamat-amat run lala ang guba kang balanse. Wara run ang natural nga proseso. Pareho dun karun, duro run katama nga mga peste nga sapat-sapat ang nagaturuhaw. Nagapangpeste sa mga patubas. Diin run ang tumbak-tumbak nga makaun sa mga sapat-sapat? Diin run ang mga damang nga makaun sa mga waya-waya? Diin run ang mga man-og nga makaun sa mga balabaw? Gani, para indi nanda mapirde ang pananum, ginaisugan pa gid ang hilo nga ginasprey sa mga taramnanan. Indi man magpaurihi ang paggamit kang komersyal ng abono, gapadugang aslum kang lupa sa wara pahuway nga paggamit ka dya. Nagakapatay ang mga organismo nga kun daad mabulig pa sa tanum. Isa man ka rasun kon insa pigado ang patubas kon kulang ang patubas dugang aslum kang busong kon wara sulod nga kan-un.
Litrato ni James Singlador.
Organik. Insa abi indi? Nakapaminsar ako, tungod nga ang amun taramnanan gamay lang man kag ang patubas amon lang man ginakonsumo, indi dulang si Tatay maggamit kang mga hilo kag komersyal ng abono. Manami man kuno daad, garing hay kon ubrahon mo nga organik ang imo taramanan kag ang palibot mo tana indi, tanan nga sapat-sapat kag iban pa nga mga peste ang maubos kang imong tanum. Puede lang natun siguro mapahagan-hagan ang paggamit kang mga daya. Wara run ako kasugpun hay daw nakagat kang sapat-sapat ang akun bibig kag husto dulang magkipot.
Ang amon balay napalibutan taramnanan, indi lang ang paray ang nagakinahanglan tubig kundi ang amun man nga pamilya. Tungod sa mga hilo kag komersyal nga abono nga gingamit sa taramnanan, kurulbaan run mag-inom kang tubig nga naghalin sa bomba. Wara dun kami nagabuol kang tubig-irimnun sa bomba, nagabakal dun kami tubig. Ang kang una nga libre nga tubig tulad mahal pa sa irimnun nga sopdrinks nga nagapabugnaw kang tutunlan.
Kon ginahilanat kami nga magbururugto kang una, pirme lang ginabilin kanamun nga mag-inom kang duro nga tubig. Tubig ang makabulig paumpaw sa hilanat. Tulad, wara run it malimpyo nga tubig. Paano mag-ayad ang kalibutan sa nagabangag ka dya nga pilas kon wara run it tubig nga mailig para magkipot? Paano mag-ayad ang hilanat kang kalibutan kon wara it matatap sa ka na?
Ang tubig sa sapa, nga sang una isda lang ang nagalangoy tulad tana nagduru run ang nagalangoy kag nagalutaw. Basura! Duru katama nga basura ang madakop sa imo mata. Pirambato dulang ang mga isda nga bilin. Wara run it madawi ang bunit kay plastik ang matukub kang imong paun. Kabati pa takun sa mga mal-am nga kang una maski sa agi kang karbaw sa lamawan may mabuol kaw nga pataw. Tulad tana wara run gid.
Pagbisita ni Bagyo Frank pira run ka tuig ang nagligad, duru gid ang nakibot kag natingala sa natabo. Ang pag-awas kang tubig sa suba kag nanultul kang anang dalan sa mga kabalayan kag kaumhan. Duru ang wara ka panginlaman sa nagahagunos nga tubig kag daragkul nga kahoy halin sa kabukidan. Duru ang naperdi nga pananum. Duru nga kasapatan ang nagkarapatay. Duru ang mga balay nga nagkarahapay. Mayad lang nga kaagahon natabo hay kon sa gabii, sigurado, indi lang mga kasapatan ang nalunod kundi hasta pa gid ang mga tawo masunod. Duru man nga mga inadlaw ang nausik sa pagkay-ad balik kang inagyan ka baha.
Dapat pamangkuton natun ang atun kaugalinon. Ano ang akun sunod nga himuon? Sa mga nagakaratabo nga daya, indi daad kita matingala. Dapat natun daya batunon. Ang batasan bag-uhon. Magpangamuyo sa Tagtuga. Siya ang mabulig kag sigurado sa atun maulikid. Paresan kang paghimakas. Paminsarun ang responsidilidad para sa Iya nga pagbalik handa kita hay wara kita it tiempo nga gin-usik sa pagtatap kang atun nagaisahanon nga kalibutan.
Sa hilanat kang kalibutan, indi lang kuon nga patumarun natun tana paracetamol kag hambalan nga halong. Indi kita ang gamhanan. Maagi lang kita tanan sa kalibutan. Kinahanglan natun paminsaran ang pagbag-o. Ang pagbag-o indi mabatyagan kon nagaisahanun, mas mabatyagan daya sa kaduruhon. Umpisahan natun sa kaugalingon, sa pamilya kag mag-impluwensiya sa iban. Tandaan, sa hilanat nagaumpisa ang mabug-at nga balatian.
-tapos-
Si Gil S. Montinola bata ka mangunguma. Tumandok ka Mina kag isara ka manunudlo.
Filed under: GIL MONTINOLA, PADYA KINARAY-A, PANAYSAYUN, TAGPASAKUP SA PADYA KINARAY-A
